Afgʻoniston Yaqin Sharq geosiyosiy shaxmat taxtasida

2025 yilning 13 iyunidan 24 iyunigacha davom etgan Isroil va Eron oʻrtasidagi "12 kunlik urush" Yaqin Sharqdagi chalkash geosiyosiy vaziyatni, mintaqaviy yetakchilik uchun shiddatli raqobatni va mintaqa davlatlari uchun aniq bir tomonni tanlashning muhimligini yaqqol namoyon etdi. Yaqin Sharq oʻziga xos va shaxmat taxtasidagi har bir dona nozik ahamiyatga ega boʻlib, kutilmagan yurishlar va manyovrlarga tayyor turish lozim.

Afghanistan on the Geopolitical Chessboard of the Middle East

Xalqaro hamjamiyat eʼtibori mintaqaning bevosita aktorlariga, Gʻazo, Liviya va Suriyaga qaratilgan ushbu xavfli inqiroz sharoitida, mintaqaga nisbatan chetda joylashgan boʻlishiga qaramay, mazkur jarayonlarga tobora koʻproq aralashib borayotgan Afgʻonistonga ham eʼtibor qaratish oʻrinlidir. Isroil va Eron oʻz taʼsir doiralarini ham mafkuraviy, ham strategik jihatdan kengaytirishga intilmoqda. Shu nuqtai nazardan, Janubiy va Markaziy Osiyo, jumladan Afgʻoniston, ayniqsa Eron uchun geosiyosiy raqobatning asosiy maydoniga aylanib bormoqda.

Natijada, Afgʻonistonning geografik va diplomatik oʻrni yana ham strategik ahamiyat kasb etishi mumkin, chunki mintaqaviy kuchlar Eronning sharqdagi taʼsirini muvozanatlashtirishga intilmoqda. Bu raqobat sarmoyalar, savdo yoʻllari, ommaviy axborot vositalari va gumanitar tashabbuslarida namoyon boʻlishi mumkin. Ayni paytda, Afgʻonistonning betarafligi va ichki siyosati hal qiluvchi ahamiyatga ega – ayniqsa, tashqi kuchlar uni bufer hudud yoki keng mintaqaviy kurashning strategik yoʻlagi sifatida koʻrayotgan bir vaqtda.

 

Manfaatlarga asoslangan munosabatlar

 

Dastlab Eron 2021 yilda Kobulda hokimiyatga kelgan Tolibon hukumati bilan rasmiy aloqalar oʻrnatishdan tiyildi. Biroq, keyinchalik u Afgʻoniston bilan bir qator masalalar – xavfsizlik, migratsiya, suv resurslari va terrorizmga qarshi kurash boʻyicha amaliy hamkorlikka oʻtishga majbur boʻldi.

 

Birinchidan, Eronning Suriya, Livan va Falastindagi proksi guruhlarining kuchsizlanishi yoki yoʻq qilinishi Eronni yangi strategik ittifoqchilar, jumladan Afgʻonistonni izlashga majbur etdi. Afgʻoniston Suriya kabi strategik ahamiyatga ega boʻlmasa-da, Isroil bilan yangi mojaro yuz bergan taqdirda koʻngilli harbiy kuchlar yetkazib berish imkoniyatiga ega. Shu bois Eron afgʻon shialarini, xususan "Fotimiyun brigadasi" jangchilarini qayta jalb qilishga harakat qildi. Biroq Tolibon buni qatʼiyan rad etib, oʻz hududida uchinchi davlatlarga harbiy harakatlar oʻtkazish va jangchilarni yollashga ruxsat berish Afgʻoniston suverenitetiga tahdid solishini taʼkidladi. Boshqa tomondan, Tehron bilan yaqinlashuvni Kobulning Yaqin Sharqdagi yetakchi kuchlardan birini de-fakto tan olishga intilishi sifatida baholash mumkin. Bu esa Afgʻoniston tashqi siyosati va diplomatiyasida muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. 2023 yil 7 oktabr kuni Gʻazo sektorida Isroil va HAMAS jangarilari oʻrtasida boshlangan urush Yaqin Sharqdagi geosiyosiy jarayonlarni yanada tezlashtirdi. Eron oʻzini "Islom qalqoni" sifatida koʻrsatib, butun urush davomida HAMASni qoʻllab-quvvatladi. Shu bilan birga, Afgʻoniston Eron bilan birdamligini bildirdi va Falastin xalqini qoʻllab-quvvatladi. 

 

Ikkinchidan, Eron Afgʻoniston bilan iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashga intildi. U Xaf-Hirot temir yoʻli va Chobahor porti kabi infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritdi. Xaf-Hirot temir yoʻl liniyasi Eronning ustuvor loyihalaridan biridir: u nafaqat byudjet daromadlarini oshiradi va Eron va Afgʻoniston oʻrtasidagi transport xarajatlarini kamaytiradi, balki mintaqada barqarorlik, xavfsizlik, ish oʻrinlari yaratish va umumiy iqtisodiy vaziyatni yaxshilashga ham hissa qoʻshadi.

 

Chobahor porti Markaziy Osiyo mamlakatlari va Afgʻonistonni Hind okeani bilan bogʻlovchi, Sharq va Gʻarb, Janub va Shimolni tutashtiruvchi tranzit yoʻl sifatida muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. "Tolibon"ning 2016 yilda Hindiston va Afgʻonistonning sobiq hukumati tomonidan boshlab qoʻyilgan Chobahor-Zahidon temir yoʻli loyihasini davom ettirishga tayyorligi, shuningdek, 35 million dollar miqdorida sarmoya kiritishni vaʼda qilishi Pokistonga qaramlikdan xalos boʻlish istagini koʻrsatmoqda. Biroq, 2025 yilda AQSh prezidenti Donald Trampning Eronga qarshi qoʻllagan "maksimal bosim" siyosati tufayli Chobahor porti sanksiyalar taʼsiriga uchradi. Loyihaning istiqboli hamon noaniq. Umuman olganda, Eron-Afgʻoniston munosabatlarini gʻoyaviy ziddiyatlarni chetga surib, oʻzaro iqtisodiy va siyosiy manfaatlar asosiga qurilgan, deb taʼriflash mumkin.

 

Josuslar oʻyini

 

Bir qator Rossiya manbalarining xabar berishicha, 2025 yilning iyun oyida Eron-Isroil mojarosining kuchayishi Eron va Afgʻoniston oʻrtasidagi munosabatlarning yangi qirralarini ochib berdi. Eng tashvishli voqealardan biri Isroil maxfiy xizmati "Mossad" bilan bogʻliq katta josuslik tarmogʻining fosh etilishi boʻldi. Maʼlum qilinishicha, Tehronda Eron hududida buzgʻunchilik faoliyatini amalga oshirish uchun yollangan afgʻon fuqarolari guruhi qoʻlga olingan. Ularning aksariyati Qandahorlik pushtunlar ekanligi aniqlandi. Bu holat Eron hukumatini tashvishga soldi va Eron-Isroil inqirozi sharoitida "Tolibon" rejimining betarafligi shubha uygʻotdi.

Foto: Reporter

 

Xuddi shu manbalarga koʻra, Isroil maxfiy xizmati Afgʻoniston hududidan, ayniqsa Hirot viloyati va Shindand shahridan, Eronga dronlar va portlovchi moddalarni yetkazib berish uchun oʻtish yoʻli sifatida foydalangan boʻlishi mumkin. Agar bu maʼlumot oʻz tasdigʻini topsa, bu Isroil maxfiy xizmatining Eron hududiga chuqur kirib borish imkoniyatiga ega ekanligini va afgʻon muhojirlaridan buzgʻunchilik operatsiyalarida foydalanish mumkinligini koʻrsatishi mumkin.

 

Bunday voqealar Eron va Afgʻoniston oʻrtasidagi pragmatik hamkorlikka barham berishi va ularning tashqi siyosiy mavqelarining beqarorlashuviga olib kelishi mumkin. Bunga yaqqol misol - Erondan afgʻon qochqinlarining ommaviy chiqarib yuborilishini koʻrishimiz mumkin.  Xalqaro migratsiya tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, 2025 yil 1 iyundan 27 iyungacha taxminan 233 ming kishi mamlakatdan chiqarib yuborilgan. Bu Afgʻonistonning savdo yoʻllari va iqtisodiy markazlarida tirbandlik, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatining sezilarli darajada susayishiga sabab boʻldi.

Foto: The Hindu

 

Biroq, Eron-Afgʻoniston munosabatlarida kuchayib borayotgan ishonchsizlik va keskinlik har ikki tomon uchun ham muammolar keltirib chiqaradi. AQSh sanksiyalari tufayli Eron oʻz infratuzilmasidan toʻliq foydalana olmayapti va oʻzini Transafgʻon yoʻlagiga qayta yoʻnaltirishga majbur boʻlmoqda. Afgʻoniston uchun Eron logistikasi ham neft va gaz taʼminoti, ham asosiy tranzit markaziga aylanish istiqboli nuqtai nazaridan strategik ahamiyatga ega. 12 kunlik urush davrida Eron nefti eksportiga qoʻyilgan cheklovlar Afgʻonistonda yoqilgʻi narxining keskin koʻtarilishiga olib keldi.

 

Hozirgi sharoitda Afgʻoniston bir vaqtning oʻzida yangi imkoniyatlar va jiddiy tahdidlarga duch kelmoqda. Bir tomondan, barqarorlik va betaraflikni saqlab qolish orqali u transmintaqaviy savdo, energetika va diplomatiyada boʻgʻin sifatidagi rolini kuchaytirishi mumkin. Boshqa tomondan, mintaqaviy kuchlar oʻrtasidagi keskinlikning kuchayishi Afgʻonistonni geosiyosiy raqobat va axborot urushlariga tortishi mumkin, bu esa ichki birdamlikka putur yetkazish xavfini tugʻdiradi.

 

Xoʻjabekov Ubaydullo. 

Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti / 

Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti

Mavzuga oid yangiliklar

Иран и Афганистан: новая волна депортации

Erondan afgʻonistonliklar deportatsiya qilinmoqda

2025 yil iyun oyida Eron hududidan Afgʻonistonga 256 mingdan ortiq kishi qaytgan. Shu bilan birga, iyul oyida bu raqam yanada oshishi kutilmoqda. Keng koʻlamli deportatsiyalar Afgʻoniston iqtisodiyoti va ijtimoiy tuzilmasiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.

Siyosat

11.07.2025, 12:20

20 ta musulmon mamlakat Isroilning Eronga tajovuzini qoralab, qoʻshma bayonot qabul qildi

20 ta musulmon mamlakat Isroilning Eronga tajovuzini qoralab, qoʻshma bayonot qabul qildi

Dunyodagi 20 ta musulmon mamlakat Isroilning Eronga tajovuzini qoralash toʻgʻrisida Arab va islom davlatlarining qoʻshma bayonoti qabul qilindi. Unda Isroilning Eronga qarshi harbiy harakatlarini toʻxtatish va muzokaralar yoʻliga qaytish zarurligi tasdiqlandi.

Siyosat

18.06.2025, 12:37

Isroil razvedkasiga ishlagan shaxs Eronda oʻlimga hukm qilindi

Isroil razvedkasiga ishlagan shaxs Eronda oʻlimga hukm qilindi

Eron hukumati Isroil maxfiy xizmati Mossad nomidan josuslik qilishda ayblangan Ismoil Fekri ismli shaxsni oʻlimga hukm qilindi. Bu haqda "Deutsche Welle" nashri xabar qildi.

Jahon

16.06.2025, 16:07

Al-Sharaa Trampning Gʻazo rejasini "jiddiy jinoyat" deya baholadi

Al-Sharaa Trampning Gʻazo rejasini "jiddiy jinoyat" deya baholadi

Suriyaning yangi rahbari Ahmad al-Sharaa 10 fevral kuni efirga uzatilgan bayonotida AQSh Prezidenti Donald Trampning Gʻazodan falastinliklarni koʻchirish va hududni egallab olish rejasini "jiddiy jinoyat" deb atadi va bu reja oxir-oqibat muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlanishini bildirdi. Bu haqda "Reuters" axborot agentigi xabar berdi.

Jahon

12.02.2025, 13:55

Erdoʻgʻan BMTda Isroilni qoralayotgan vaqtida uning mikrofoni oʻchirildi

Erdoʻgʻan BMTda Isroilni qoralayotgan vaqtida uning mikrofoni oʻchirildi

Turkiya Prezidenti Rajab Toib Erdoʻgʻan BMT Bosh Assambleyasidagi chiqishida Gʻazodagi harakatlari uchun Isroilni qoralay boshlagan paytda, uning mikrofoni oʻchirildi.

Jahon

23.09.2025, 16:00

Isroil yana Gʻazoga hujum qildi

Isroil yana Gʻazoga hujum qildi

Kecha, 21 sentabr kuni Isroil AQShda BMT yigʼilishi arafasida Gʻazaga uyushtirgan hujumi oqibatida 34 kishi halok boʻldi. Bu haqda “Politico” nashri xabar qildi.

Jahon

22.09.2025, 14:00

So‘nggi yangiliklar

Energetika vaziriga parlament soʻrovi yuborildi

Oliy Majlis Qonunchilik palatasining majlisida energetika vaziri J.Mirzamahmudovga “Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish, shu jumladan quyosh panellarini oʻrnatish borasidagi ishlar koʻlamini kengaytirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi parlament soʻrovini yuborish haqidagi masala koʻrib chiqildi.

Iqtisodiyot

23.09.2025, 20:05

Oʻzbekistonga Xitoydan elektrobuslarning navbatdagi partiyasi olib kelinmoqda

Xitoyning Yutong kompaniyasining 100 ta elektrobusidan iborat birinchi partiyasi Qozogʻiston orqali Xorgosdan Oʻzbekistonga joʻnatildi.

Oʻzbekiston

23.09.2025, 19:01

Odam savdosi bilan shugʻullangan “Sonya” Turkiyadan deportatsiya qilindi

Odam savdosi bilan shugʻullangan “Sonya” Turkiyadan deportatsiya qilindi

Oʻzbek ayollarini chet elda fohishalik qilishga majburlagan “Sonya” Turkiyadan Oʻzbekistonga deportatsiya qilindi. Bu haqda Oʻzbekistonning Istanbul shahridagi Bosh konsulxonasi maʼlum qildi.

Siyosat

23.09.2025, 18:00

Mirziyoyev bir soʻzli shaxs — Tramp

Mirziyoyev bir soʻzli shaxs — Tramp

Oʻzbekiston 8 mlrd AQSh dollariga 22 ta "Boeing" sotib oladigan boʻldi. Bu maʼlumotni esa AQSh Prezidenti Donald Tramp "Truth Social" ijtimoiy tarmogʻida katta xursandchilik bilan eʼlon qildi.

Siyosat

23.09.2025, 17:11

8 oyda 770,3 ming tonna avtomobil benzini ishlab chiqarilgan

8 oyda 770,3 ming tonna avtomobil benzini ishlab chiqarilgan

Milliy statistika qoʻmitasining dastlabki maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekistonda 2025 yilning yanvar - avgust oylarida 770,3 ming tonna avtomobil benzini ishlab chiqarilgan. 

Iqtisodiyot

23.09.2025, 17:00

Erdoʻgʻan BMTda Isroilni qoralayotgan vaqtida uning mikrofoni oʻchirildi

Erdoʻgʻan BMTda Isroilni qoralayotgan vaqtida uning mikrofoni oʻchirildi

Turkiya Prezidenti Rajab Toib Erdoʻgʻan BMT Bosh Assambleyasidagi chiqishida Gʻazodagi harakatlari uchun Isroilni qoralay boshlagan paytda, uning mikrofoni oʻchirildi.

Jahon

23.09.2025, 16:00

Mirziyoyev AQShda kimlar bilan uchrashdi?

Mirziyoyev AQShda kimlar bilan uchrashdi?

Shavkat Mirziyoyev 20–24 sentabr kunlari BMT Bosh Assambleyasining 80-yubiley sessiyasi tadbirlarida ishtirok etish uchun AQShning Nyu-York shahrida boʻlib turmoqda. Tashrif doirasida davlat rahbari mamlakatning qator kompaniyalari va mutasaddilarini qabul qildi.

Siyosat

23.09.2025, 15:00

Toshkent havosi nega ifloslanib ketdi?

Toshkent havosi nega ifloslanib ketdi?

21 sentabr kuni Oʻzbekistonga Turkmanistondan beqaror havo massasi kirib kelib, havo sifati keskin ravishda yomonlashishga sabab boʻldi. Ayniqsa Toshkent shahrida chang zarralari koʻpayib, shamol tezligi 12-15m/s gacha yetdi. Soat 15:00 dan keyin esa chang boʻronlari yuzaga kelib, aholi uchun vaziyat sezilarli darajada ogʻirlashdi.

Oʻzbekiston

23.09.2025, 14:00

Oʻzbekiston Qozogʻistondan benzin sotib olishni boshladi

Oʻzbekiston Qozogʻistondan benzin sotib olishni boshladi

Oʻzbekistonga Qozogʻistondan benzin importi 10 baravarga oshdi. Bu haqda Inbusiness.kz nashri Argus agentligi maʼlumotlariga tayanib xabar berdi.

Iqtisodiyot

23.09.2025, 13:00

Irlandiya bosh vaziri: “Falastinni tan olmagan davlatlar pozitsiyasini oʻzgartirishi zarur”

Irlandiya bosh vaziri Maykl Martin Nyu-Yorkda BMT shafeligida Fransiya va Saudiya Arabistoni koʻmagida oʻtkazilgan xalqaro konferensiyada soʻzga chiqib, Falastinni hali rasman tan olmagan davlatlarni pozitsiyasini jiddiy ravishda qayta koʻrib chiqishga chaqirdi.

Jahon

23.09.2025, 12:03

Bahodir Jalolovning navbatdagi jang sanasi va raqibi maʼlum boʻldi

Ikki karra olimpiada va jahon chempioni Bahodir Jalolov oktabr oyida professional boksdagi navbatdagi jangini oʻtkazadi.

Sport

23.09.2025, 11:02

NYT: Oʻzbekiston shamol va quyosh elektr stansiyalarini qurish uchun milliardlab investitsiyalarni jalb qilmoqda

AQShning "The New York Times" gazetasida "Toza energiya muammolarini tushunish uchun biz Oʻzbekistonga bordik" sarlavhali maqola chop etildi. 

Iqtisodiyot

23.09.2025, 10:01