Afgʻoniston Yaqin Sharq geosiyosiy shaxmat taxtasida

2025 yilning 13 iyunidan 24 iyunigacha davom etgan Isroil va Eron oʻrtasidagi "12 kunlik urush" Yaqin Sharqdagi chalkash geosiyosiy vaziyatni, mintaqaviy yetakchilik uchun shiddatli raqobatni va mintaqa davlatlari uchun aniq bir tomonni tanlashning muhimligini yaqqol namoyon etdi. Yaqin Sharq oʻziga xos va shaxmat taxtasidagi har bir dona nozik ahamiyatga ega boʻlib, kutilmagan yurishlar va manyovrlarga tayyor turish lozim.

Afghanistan on the Geopolitical Chessboard of the Middle East

Xalqaro hamjamiyat eʼtibori mintaqaning bevosita aktorlariga, Gʻazo, Liviya va Suriyaga qaratilgan ushbu xavfli inqiroz sharoitida, mintaqaga nisbatan chetda joylashgan boʻlishiga qaramay, mazkur jarayonlarga tobora koʻproq aralashib borayotgan Afgʻonistonga ham eʼtibor qaratish oʻrinlidir. Isroil va Eron oʻz taʼsir doiralarini ham mafkuraviy, ham strategik jihatdan kengaytirishga intilmoqda. Shu nuqtai nazardan, Janubiy va Markaziy Osiyo, jumladan Afgʻoniston, ayniqsa Eron uchun geosiyosiy raqobatning asosiy maydoniga aylanib bormoqda.

Natijada, Afgʻonistonning geografik va diplomatik oʻrni yana ham strategik ahamiyat kasb etishi mumkin, chunki mintaqaviy kuchlar Eronning sharqdagi taʼsirini muvozanatlashtirishga intilmoqda. Bu raqobat sarmoyalar, savdo yoʻllari, ommaviy axborot vositalari va gumanitar tashabbuslarida namoyon boʻlishi mumkin. Ayni paytda, Afgʻonistonning betarafligi va ichki siyosati hal qiluvchi ahamiyatga ega – ayniqsa, tashqi kuchlar uni bufer hudud yoki keng mintaqaviy kurashning strategik yoʻlagi sifatida koʻrayotgan bir vaqtda.

 

Manfaatlarga asoslangan munosabatlar

 

Dastlab Eron 2021 yilda Kobulda hokimiyatga kelgan Tolibon hukumati bilan rasmiy aloqalar oʻrnatishdan tiyildi. Biroq, keyinchalik u Afgʻoniston bilan bir qator masalalar – xavfsizlik, migratsiya, suv resurslari va terrorizmga qarshi kurash boʻyicha amaliy hamkorlikka oʻtishga majbur boʻldi.

 

Birinchidan, Eronning Suriya, Livan va Falastindagi proksi guruhlarining kuchsizlanishi yoki yoʻq qilinishi Eronni yangi strategik ittifoqchilar, jumladan Afgʻonistonni izlashga majbur etdi. Afgʻoniston Suriya kabi strategik ahamiyatga ega boʻlmasa-da, Isroil bilan yangi mojaro yuz bergan taqdirda koʻngilli harbiy kuchlar yetkazib berish imkoniyatiga ega. Shu bois Eron afgʻon shialarini, xususan "Fotimiyun brigadasi" jangchilarini qayta jalb qilishga harakat qildi. Biroq Tolibon buni qatʼiyan rad etib, oʻz hududida uchinchi davlatlarga harbiy harakatlar oʻtkazish va jangchilarni yollashga ruxsat berish Afgʻoniston suverenitetiga tahdid solishini taʼkidladi. Boshqa tomondan, Tehron bilan yaqinlashuvni Kobulning Yaqin Sharqdagi yetakchi kuchlardan birini de-fakto tan olishga intilishi sifatida baholash mumkin. Bu esa Afgʻoniston tashqi siyosati va diplomatiyasida muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. 2023 yil 7 oktabr kuni Gʻazo sektorida Isroil va HAMAS jangarilari oʻrtasida boshlangan urush Yaqin Sharqdagi geosiyosiy jarayonlarni yanada tezlashtirdi. Eron oʻzini "Islom qalqoni" sifatida koʻrsatib, butun urush davomida HAMASni qoʻllab-quvvatladi. Shu bilan birga, Afgʻoniston Eron bilan birdamligini bildirdi va Falastin xalqini qoʻllab-quvvatladi. 

 

Ikkinchidan, Eron Afgʻoniston bilan iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashga intildi. U Xaf-Hirot temir yoʻli va Chobahor porti kabi infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritdi. Xaf-Hirot temir yoʻl liniyasi Eronning ustuvor loyihalaridan biridir: u nafaqat byudjet daromadlarini oshiradi va Eron va Afgʻoniston oʻrtasidagi transport xarajatlarini kamaytiradi, balki mintaqada barqarorlik, xavfsizlik, ish oʻrinlari yaratish va umumiy iqtisodiy vaziyatni yaxshilashga ham hissa qoʻshadi.

 

Chobahor porti Markaziy Osiyo mamlakatlari va Afgʻonistonni Hind okeani bilan bogʻlovchi, Sharq va Gʻarb, Janub va Shimolni tutashtiruvchi tranzit yoʻl sifatida muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. "Tolibon"ning 2016 yilda Hindiston va Afgʻonistonning sobiq hukumati tomonidan boshlab qoʻyilgan Chobahor-Zahidon temir yoʻli loyihasini davom ettirishga tayyorligi, shuningdek, 35 million dollar miqdorida sarmoya kiritishni vaʼda qilishi Pokistonga qaramlikdan xalos boʻlish istagini koʻrsatmoqda. Biroq, 2025 yilda AQSh prezidenti Donald Trampning Eronga qarshi qoʻllagan "maksimal bosim" siyosati tufayli Chobahor porti sanksiyalar taʼsiriga uchradi. Loyihaning istiqboli hamon noaniq. Umuman olganda, Eron-Afgʻoniston munosabatlarini gʻoyaviy ziddiyatlarni chetga surib, oʻzaro iqtisodiy va siyosiy manfaatlar asosiga qurilgan, deb taʼriflash mumkin.

 

Josuslar oʻyini

 

Bir qator Rossiya manbalarining xabar berishicha, 2025 yilning iyun oyida Eron-Isroil mojarosining kuchayishi Eron va Afgʻoniston oʻrtasidagi munosabatlarning yangi qirralarini ochib berdi. Eng tashvishli voqealardan biri Isroil maxfiy xizmati "Mossad" bilan bogʻliq katta josuslik tarmogʻining fosh etilishi boʻldi. Maʼlum qilinishicha, Tehronda Eron hududida buzgʻunchilik faoliyatini amalga oshirish uchun yollangan afgʻon fuqarolari guruhi qoʻlga olingan. Ularning aksariyati Qandahorlik pushtunlar ekanligi aniqlandi. Bu holat Eron hukumatini tashvishga soldi va Eron-Isroil inqirozi sharoitida "Tolibon" rejimining betarafligi shubha uygʻotdi.

Foto: Reporter

 

Xuddi shu manbalarga koʻra, Isroil maxfiy xizmati Afgʻoniston hududidan, ayniqsa Hirot viloyati va Shindand shahridan, Eronga dronlar va portlovchi moddalarni yetkazib berish uchun oʻtish yoʻli sifatida foydalangan boʻlishi mumkin. Agar bu maʼlumot oʻz tasdigʻini topsa, bu Isroil maxfiy xizmatining Eron hududiga chuqur kirib borish imkoniyatiga ega ekanligini va afgʻon muhojirlaridan buzgʻunchilik operatsiyalarida foydalanish mumkinligini koʻrsatishi mumkin.

 

Bunday voqealar Eron va Afgʻoniston oʻrtasidagi pragmatik hamkorlikka barham berishi va ularning tashqi siyosiy mavqelarining beqarorlashuviga olib kelishi mumkin. Bunga yaqqol misol - Erondan afgʻon qochqinlarining ommaviy chiqarib yuborilishini koʻrishimiz mumkin.  Xalqaro migratsiya tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, 2025 yil 1 iyundan 27 iyungacha taxminan 233 ming kishi mamlakatdan chiqarib yuborilgan. Bu Afgʻonistonning savdo yoʻllari va iqtisodiy markazlarida tirbandlik, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatining sezilarli darajada susayishiga sabab boʻldi.

Foto: The Hindu

 

Biroq, Eron-Afgʻoniston munosabatlarida kuchayib borayotgan ishonchsizlik va keskinlik har ikki tomon uchun ham muammolar keltirib chiqaradi. AQSh sanksiyalari tufayli Eron oʻz infratuzilmasidan toʻliq foydalana olmayapti va oʻzini Transafgʻon yoʻlagiga qayta yoʻnaltirishga majbur boʻlmoqda. Afgʻoniston uchun Eron logistikasi ham neft va gaz taʼminoti, ham asosiy tranzit markaziga aylanish istiqboli nuqtai nazaridan strategik ahamiyatga ega. 12 kunlik urush davrida Eron nefti eksportiga qoʻyilgan cheklovlar Afgʻonistonda yoqilgʻi narxining keskin koʻtarilishiga olib keldi.

 

Hozirgi sharoitda Afgʻoniston bir vaqtning oʻzida yangi imkoniyatlar va jiddiy tahdidlarga duch kelmoqda. Bir tomondan, barqarorlik va betaraflikni saqlab qolish orqali u transmintaqaviy savdo, energetika va diplomatiyada boʻgʻin sifatidagi rolini kuchaytirishi mumkin. Boshqa tomondan, mintaqaviy kuchlar oʻrtasidagi keskinlikning kuchayishi Afgʻonistonni geosiyosiy raqobat va axborot urushlariga tortishi mumkin, bu esa ichki birdamlikka putur yetkazish xavfini tugʻdiradi.

 

Xoʻjabekov Ubaydullo. 

Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti / 

Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti

Mavzuga oid yangiliklar

Иран и Афганистан: новая волна депортации

Erondan afgʻonistonliklar deportatsiya qilinmoqda

2025 yil iyun oyida Eron hududidan Afgʻonistonga 256 mingdan ortiq kishi qaytgan. Shu bilan birga, iyul oyida bu raqam yanada oshishi kutilmoqda. Keng koʻlamli deportatsiyalar Afgʻoniston iqtisodiyoti va ijtimoiy tuzilmasiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.

Siyosat

11.07.2025, 12:20

20 ta musulmon mamlakat Isroilning Eronga tajovuzini qoralab, qoʻshma bayonot qabul qildi

20 ta musulmon mamlakat Isroilning Eronga tajovuzini qoralab, qoʻshma bayonot qabul qildi

Dunyodagi 20 ta musulmon mamlakat Isroilning Eronga tajovuzini qoralash toʻgʻrisida Arab va islom davlatlarining qoʻshma bayonoti qabul qilindi. Unda Isroilning Eronga qarshi harbiy harakatlarini toʻxtatish va muzokaralar yoʻliga qaytish zarurligi tasdiqlandi.

Siyosat

18.06.2025, 12:37

Isroil razvedkasiga ishlagan shaxs Eronda oʻlimga hukm qilindi

Isroil razvedkasiga ishlagan shaxs Eronda oʻlimga hukm qilindi

Eron hukumati Isroil maxfiy xizmati Mossad nomidan josuslik qilishda ayblangan Ismoil Fekri ismli shaxsni oʻlimga hukm qilindi. Bu haqda "Deutsche Welle" nashri xabar qildi.

Jahon

16.06.2025, 16:07

Al-Sharaa Trampning Gʻazo rejasini "jiddiy jinoyat" deya baholadi

Al-Sharaa Trampning Gʻazo rejasini "jiddiy jinoyat" deya baholadi

Suriyaning yangi rahbari Ahmad al-Sharaa 10 fevral kuni efirga uzatilgan bayonotida AQSh Prezidenti Donald Trampning Gʻazodan falastinliklarni koʻchirish va hududni egallab olish rejasini "jiddiy jinoyat" deb atadi va bu reja oxir-oqibat muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlanishini bildirdi. Bu haqda "Reuters" axborot agentigi xabar berdi.

Jahon

12.02.2025, 13:55

Fransiya ham Falastin davlatini tan olmoqchi

Fransiya ham Falastin davlatini tan olmoqchi

Fransiya davlati sentabr oyida Falastin davlatini rasman tan olishini mamlakat prezidenti Emmanuel Makron maʼlum qildi. G7 mamlakatlari orasida birinchi boʻlib Fransiya Falastinni tan olish boʻyicha qadam tashladi. Bu haqda BBC xabar qildi.

Jahon

25.07.2025, 10:24

Isroil harbiylar ovqat izlayotgan falastinliklarni oʻqqa tutdi

Isroil harbiylar ovqat izlayotgan falastinliklarni oʻqqa tutdi

Isroil harbiylari Gʻazo shimolida BMT yordami uchun yuk mashinalarini kutayotgan och falastinliklarni oʻqqa tutgan. Hujum oqibatida kamida 67 kishi halok boʻldi, deya xabar beradi Hududning XAMAS boshqarayotgan sogʻliqni saqlash vazirligi.

Jahon

21.07.2025, 11:11

So‘nggi yangiliklar

Ronaldino va Luish Figu Toshkentga keladimi?

Jizzax va Buxoro jamoalari oʻrtasida "Humo Arena"da boʻlib oʻtadigan oʻyinga futbol afsonalari tashrif buyurishi kutilmoqda. 

Sport

11.08.2025, 19:47

Jomboydagi gaz quyish shoxobchasida yuz bergan yongʻinda avtomobillar yonib ketdi

Jomboydagi gaz quyish shaxobchasida yuz bergan yongʻinda KIA Bongo, Damas va Gentra rusumli avtomobillar zararlandi.

Oʻzbekiston

11.08.2025, 18:45

Isroil hujumi natijasida halok boʻlgan jurnalistlar soni 6 nafarga yetdi

7 oktabr 2023 yildan buyon Gʻazo sektorida Isroilning hujumlari natijasida halok boʻlgan jurnalistlar soni 238 nafarga yetdi.

Jahon

11.08.2025, 18:17

2025 yilda Oʻzbekistonga nechta sayyoh keldi?

Bu koʻrsatkich oʻtgan yilning mos davri bilan solishtirilganda 255,1 ming nafarga yoki 48,3 % ga oshgan.

Oʻzbekiston

11.08.2025, 17:42

Oʻzbekiston va Qirgʻiziston Qozogʻistonga 600 mln kub metr suv yuboradi

Kelishuvga koʻra, suv ikki hafta ichida yetkaziladi.

Oʻzbekiston

11.08.2025, 17:14

AI-92 benzin narxi arzonlashtirildi

Buxoro neftni qayta ishlash zavodida AI-92 rusumli avtobenzin narxini bosqichma-bosqich pasaytirish ishlari olib borilmoqda.

Iqtisodiyot

11.08.2025, 16:40

Shahram Gʻiyosov chempionlik jangini qachon oʻtkazadi?

Oʻtgan yili 32 yoshli Shahram WBA chempionlik kamari uchun majburiy daʼvogarga aylangandi.

Sport

11.08.2025, 15:39

DXX: MIB xodimiga hukm oʻqildi

Davlat ijrochisi ushbu “xizmati” evaziga muqaddam 450 AQSh dollari va 1 mln 300 ming soʻm ham olgan.

Oʻzbekiston

11.08.2025, 14:41

Davlat tashkilotlari yuridik xizmat xodimlarining reytingi joriy etiladi

Korrupsiyaga qarshi ekspertizadan oʻtkazish faoliyatini baholash natijalari boʻyicha Adliya vazirligi tomonidan tegishli reyting shakllantiriladi.

Oʻzbekiston

10.08.2025, 14:42

“Oʻzbekgidroenergo” AJ GESlar sonini 100 dan oshirishni rejalashtirmoqda (+video)

2025 yilning birinchi yarim yilligida “Oʻzbekgidroenergo” tomonidan 3,6 milliard kilovatt-soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan.   

Iqtisodiyot

10.08.2025, 10:06

Buxoro hokimga yoʻllagan videomurojaatga hokimlik tomonidan rasmiy munosabat berildi

Buxoro hokimiga yoʻllagan videomurojaatga hokimlik tomonidan rasmiy munosabat berildi

Avvalroq PARADIGMA.UZ tomonidan Buxoro shahri fuqarolari tomonidan viloyat hokimiga Botir Zaripovga yoʻllagan videomurojaatiga viloyat hokimligi rasmiy munosabat berdi. 

Oʻzbekiston

09.08.2025, 22:20

Qurgʻoqchilik vaqtida ham Oʻzbekiston GESlar qurishda davom etadimi?

Soʻnggi sakkiz yil ichida oʻrtacha 6,5 milliard kilovatt-soat koʻrsatkichga nisbatan 500-600 million kilovatt-soat yoki 10-15%ga elektr energiya koʻp ishlab chiqarilmoqda. Hozirgi maʼlumotlarga koʻra, mamlakat gidroenergetika salohiyati yiliga 27,4 milliard kilovatt-soatni tashkil etmoqda.

Oʻzbekiston

09.08.2025, 15:32