Афғонистон Яқин Шарқ геосиёсий шахмат тахтасида

2025 йилнинг 13 июнидан 24 июнигача давом этган Исроил ва Эрон ўртасидаги "12 кунлик уруш" Яқин Шарқдаги чалкаш геосиёсий вазиятни, минтақавий етакчилик учун шиддатли рақобатни ва минтақа давлатлари учун аниқ бир томонни танлашнинг муҳимлигини яққол намоён этди. Яқин Шарқ ўзига хос ва шахмат тахтасидаги ҳар бир дона нозик аҳамиятга эга бўлиб, кутилмаган юришлар ва манёврларга тайёр туриш лозим.

Afghanistan on the Geopolitical Chessboard of the Middle East

Халқаро ҳамжамият эътибори минтақанинг бевосита акторларига, Ғазо, Ливия ва Сурияга қаратилган ушбу хавфли инқироз шароитида, минтақага нисбатан четда жойлашган бўлишига қарамай, мазкур жараёнларга тобора кўпроқ аралашиб бораётган Афғонистонга ҳам эътибор қаратиш ўринлидир. Исроил ва Эрон ўз таъсир доираларини ҳам мафкуравий, ҳам стратегик жиҳатдан кенгайтиришга интилмоқда. Шу нуқтаи назардан, Жанубий ва Марказий Осиё, жумладан Афғонистон, айниқса Эрон учун геосиёсий рақобатнинг асосий майдонига айланиб бормоқда.

Натижада, Афғонистоннинг географик ва дипломатик ўрни яна ҳам стратегик аҳамият касб этиши мумкин, чунки минтақавий кучлар Эроннинг шарқдаги таъсирини мувозанатлаштиришга интилмоқда. Бу рақобат сармоялар, савдо йўллари, оммавий ахборот воситалари ва гуманитар ташаббусларида намоён бўлиши мумкин. Айни пайтда, Афғонистоннинг бетарафлиги ва ички сиёсати ҳал қилувчи аҳамиятга эга – айниқса, ташқи кучлар уни буфер ҳудуд ёки кенг минтақавий курашнинг стратегик йўлаги сифатида кўраётган бир вақтда.

 

Манфаатларга асосланган муносабатлар

 

Дастлаб Эрон 2021 йилда Кобулда ҳокимиятга келган Толибон ҳукумати билан расмий алоқалар ўрнатишдан тийилди. Бироқ, кейинчалик у Афғонистон билан бир қатор масалалар – хавфсизлик, миграция, сув ресурслари ва терроризмга қарши кураш бўйича амалий ҳамкорликка ўтишга мажбур бўлди.

 

Биринчидан, Эроннинг Сурия, Ливан ва Фаластиндаги прокси гуруҳларининг кучсизланиши ёки йўқ қилиниши Эронни янги стратегик иттифоқчилар, жумладан Афғонистонни излашга мажбур этди. Афғонистон Сурия каби стратегик аҳамиятга эга бўлмаса-да, Исроил билан янги можаро юз берган тақдирда кўнгилли ҳарбий кучлар етказиб бериш имкониятига эга. Шу боис Эрон афғон шиаларини, хусусан "Фотимиюн бригадаси" жангчиларини қайта жалб қилишга ҳаракат қилди. Бироқ Толибон буни қатъиян рад этиб, ўз ҳудудида учинчи давлатларга ҳарбий ҳаракатлар ўтказиш ва жангчиларни ёллашга рухсат бериш Афғонистон суверенитетига таҳдид солишини таъкидлади. Бошқа томондан, Теҳрон билан яқинлашувни Кобулнинг Яқин Шарқдаги етакчи кучлардан бирини де-факто тан олишга интилиши сифатида баҳолаш мумкин. Бу эса Афғонистон ташқи сиёсати ва дипломатиясида муҳим аҳамият касб этиши мумкин. 2023 йил 7 октябрь куни Ғазо секторида Исроил ва ҲАМАС жангарилари ўртасида бошланган уруш Яқин Шарқдаги геосиёсий жараёнларни янада тезлаштирди. Эрон ўзини "Ислом қалқони" сифатида кўрсатиб, бутун уруш давомида ҲАМАСни қўллаб-қувватлади. Шу билан бирга, Афғонистон Эрон билан бирдамлигини билдирди ва Фаластин халқини қўллаб-қувватлади. 

 

Иккинчидан, Эрон Афғонистон билан иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлашга интилди. У Хаф-Ҳирот темир йўли ва Чобаҳор порти каби инфратузилма лойиҳаларига сармоя киритди. Хаф-Ҳирот темир йўл линияси Эроннинг устувор лойиҳаларидан биридир: у нафақат бюджет даромадларини оширади ва Эрон ва Афғонистон ўртасидаги транспорт харажатларини камайтиради, балки минтақада барқарорлик, хавфсизлик, иш ўринлари яратиш ва умумий иқтисодий вазиятни яхшилашга ҳам ҳисса қўшади.

 

Чобаҳор порти Марказий Осиё мамлакатлари ва Афғонистонни Ҳинд океани билан боғловчи, Шарқ ва Ғарб, Жануб ва Шимолни туташтирувчи транзит йўл сифатида муҳим аҳамият касб этиши мумкин. "Толибон"нинг 2016 йилда Ҳиндистон ва Афғонистоннинг собиқ ҳукумати томонидан бошлаб қўйилган Чобаҳор-Заҳидон темир йўли лойиҳасини давом эттиришга тайёрлиги, шунингдек, 35 миллион доллар миқдорида сармоя киритишни ваъда қилиши Покистонга қарамликдан халос бўлиш истагини кўрсатмоқда. Бироқ, 2025 йилда АҚШ президенти Доналд Трампнинг Эронга қарши қўллаган "максимал босим" сиёсати туфайли Чобаҳор порти санкциялар таъсирига учради. Лойиҳанинг истиқболи ҳамон ноаниқ. Умуман олганда, Эрон-Афғонистон муносабатларини ғоявий зиддиятларни четга суриб, ўзаро иқтисодий ва сиёсий манфаатлар асосига қурилган, деб таърифлаш мумкин.

 

Жосуслар ўйини

 

Бир қатор Россия манбаларининг хабар беришича, 2025 йилнинг июнь ойида Эрон-Исроил можаросининг кучайиши Эрон ва Афғонистон ўртасидаги муносабатларнинг янги қирраларини очиб берди. Энг ташвишли воқеалардан бири Исроил махфий хизмати "Моссад" билан боғлиқ катта жосуслик тармоғининг фош этилиши бўлди. Маълум қилинишича, Теҳронда Эрон ҳудудида бузғунчилик фаолиятини амалга ошириш учун ёлланган афғон фуқаролари гуруҳи қўлга олинган. Уларнинг аксарияти Қандаҳорлик пуштунлар эканлиги аниқланди. Бу ҳолат Эрон ҳукуматини ташвишга солди ва Эрон-Исроил инқирози шароитида "Толибон" режимининг бетарафлиги шубҳа уйғотди.

 

Фото: Reporter

 

Худди шу манбаларга кўра, Исроил махфий хизмати Афғонистон ҳудудидан, айниқса Ҳирот вилояти ва Шинданд шаҳридан, Эронга дронлар ва портловчи моддаларни етказиб бериш учун ўтиш йўли сифатида фойдаланган бўлиши мумкин. Агар бу маълумот ўз тасдиғини топса, бу Исроил махфий хизматининг Эрон ҳудудига чуқур кириб бориш имкониятига эга эканлигини ва афғон муҳожирларидан бузғунчилик операцияларида фойдаланиш мумкинлигини кўрсатиши мумкин.

 

Бундай воқеалар Эрон ва Афғонистон ўртасидаги прагматик ҳамкорликка барҳам бериши ва уларнинг ташқи сиёсий мавқеларининг беқарорлашувига олиб келиши мумкин. Бунга яққол мисол - Эрондан афғон қочқинларининг оммавий чиқариб юборилишини кўришимиз мумкин.  Халқаро миграция ташкилоти маълумотларига кўра, 2025 йил 1 июндан 27 июнгача тахминан 233 минг киши мамлакатдан чиқариб юборилган. Бу Афғонистоннинг савдо йўллари ва иқтисодий марказларида тирбандлик, шунингдек, тадбиркорлик фаолиятининг сезиларли даражада сусайишига сабаб бўлди.

 

Фото: The Hindu

 

Бироқ, Эрон-Афғонистон муносабатларида кучайиб бораётган ишончсизлик ва кескинлик ҳар икки томон учун ҳам муаммолар келтириб чиқаради. АҚШ санкциялари туфайли Эрон ўз инфратузилмасидан тўлиқ фойдалана олмаяпти ва ўзини Трансафғон йўлагига қайта йўналтиришга мажбур бўлмоқда. Афғонистон учун Эрон логистикаси ҳам нефть ва газ таъминоти, ҳам асосий транзит марказига айланиш истиқболи нуқтаи назаридан стратегик аҳамиятга эга. 12 кунлик уруш даврида Эрон нефти экспортига қўйилган чекловлар Афғонистонда ёқилғи нархининг кескин кўтарилишига олиб келди.

 

Ҳозирги шароитда Афғонистон бир вақтнинг ўзида янги имкониятлар ва жиддий таҳдидларга дуч келмоқда. Бир томондан, барқарорлик ва бетарафликни сақлаб қолиш орқали у трансминтақавий савдо, энергетика ва дипломатияда бўғин сифатидаги ролини кучайтириши мумкин. Бошқа томондан, минтақавий кучлар ўртасидаги кескинликнинг кучайиши Афғонистонни геосиёсий рақобат ва ахборот урушларига тортиши мумкин, бу эса ички бирдамликка путур етказиш хавфини туғдиради.

 

Хўжабеков Убайдулло. 

Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети / 

Истиқболли халқаро тадқиқотлар институти

мавзуга оид янгиликлар

Иран и Афганистан: новая волна депортации

Эрондан афғонистонликлар депортация қилинмоқда

2025 йил июнь ойида Эрон ҳудудидан Афғонистонга 256 мингдан ортиқ киши қайтган. Шу билан бирга, июль ойида бу рақам янада ошиши кутилмоқда. Кенг кўламли депортациялар Афғонистон иқтисодиёти ва ижтимоий тузилмасига жиддий зарар етказиши мумкин.

Сиёсат

11.07.2025, 12:20

20 ta musulmon mamlakat Isroilning Eronga tajovuzini qoralab, qoʻshma bayonot qabul qildi

20 та мусулмон мамлакат Исроилнинг Эронга тажовузини қоралаб, қўшма баёнот қабул қилди

Дунёдаги 20 та мусулмон мамлакат Исроилнинг Эронга тажовузини қоралаш тўғрисида Араб ва ислом давлатларининг қўшма баёноти қабул қилинди. Унда Исроилнинг Эронга қарши ҳарбий ҳаракатларини тўхтатиш ва музокаралар йўлига қайтиш зарурлиги тасдиқланди.

Сиёсат

18.06.2025, 12:37

Isroil razvedkasiga ishlagan shaxs Eronda oʻlimga hukm qilindi

Исроил разведкасига ишлаган шахс Эронда ўлимга ҳукм қилинди

Эрон ҳукумати Исроил махфий хизмати Моссад номидан жосуслик қилишда айбланган Исмоил Фекри исмли шахсни ўлимга ҳукм қилинди. Бу ҳақда "Deutsche Welle" нашри хабар қилди.

Жаҳон

16.06.2025, 16:07

Fransiya ham Falastin davlatini tan olmoqchi

Франция ҳам Фаластин давлатини тан олди

Франция давлати сентябрь ойида Фаластин давлатини расман тан олишини мамлакат президенти Эммануэл Макрон маълум қилди. G7 мамлакатлари орасида биринчи бўлиб Франция Фаластинни тан олиш бўйича қадам ташлади. Бу ҳақда BBC хабар қилди.

Жаҳон

25.07.2025, 10:24

Isroil harbiylar ovqat izlayotgan falastinliklarni oʻqqa tutdi

Исроил ҳарбийлар овқат излаётган фаластинликларни ўққа тутди

Исроил ҳарбийлари Ғазо шимолида БМТ ёрдами учун юк машиналарини кутаётган оч фаластинликларни ўққа тутган. Ҳужум оқибатида камида 67 киши ҳалок бўлди, дея хабар беради Ҳудуднинг ХАМАС бошқараётган соғлиқни сақлаш вазирлиги.

Жаҳон

21.07.2025, 11:11

Isroil va Suriya sulhga erishdi

Исроил ва Сурия сулҳга эришди

Исроил томонидан Яқин Шарқдаги юзага келган можаролар фонида Исроил ва Сурия ўртасида сулҳга эришилди. Бу ҳақда АҚШнинг Туркиядаги элчиси ва айни пайтда Сурия бўйича махсус вакили Том Баррак Х (собиқ Twitter) ижтимоий тармоғида маълум қилди. 

Жаҳон

19.07.2025, 13:42

сўнгги янгиликлар

ОКМКда яна бир технологик рақамли подстанция барпо этилмоқда

Ушбу объектга хорижий ишлаб чиқарувчилар ҳамда электр энергетикасининг йирик гигантларининг 6,35 ва 110 кВли ўчиргичлари, ток ва кучланишли трансформаторлари ўрнатилди.

Иқтисодиёт

11.08.2025, 21:40

Диний қўмита энди лицензияси бўлмаган «умрачи»ларни «овлайди»

«Сирли мижоз» тадбири орқали «Умра» хизматларини ноқонуний амалга оширишда гумон қилинаётган жисмоний ёки юридик шахслар фаолияти текширилади.

Ўзбекистон

11.08.2025, 20:37

Роналдиньо ва Луиш Фигу Тошкентга келадими?

Жиззах ва Бухоро жамоалари ўртасида "Humo Arena"да бўлиб ўтадиган ўйинга футбол афсоналари ташриф буюриши кутилмоқда. 

Спорт

11.08.2025, 19:47

Жомбойдаги газ қуйиш шохобчасида юз берган ёнғинда автомобиллар ёниб кетди

Жомбойдаги газ қуйиш шахобчасида юз берган ёнғинда KIA Bongo, Damas ва Gentra русумли автомобиллар зарарланди.

Ўзбекистон

11.08.2025, 18:45

Исроил ҳужуми натижасида ҳалок бўлган журналистлар сони 6 нафарга етди

7 октябрь 2023 йилдан буён Ғазо секторида Исроилнинг ҳужумлари натижасида ҳалок бўлган журналистлар сони 238 нафарга етди.

Жаҳон

11.08.2025, 18:17

2025 йилда Ўзбекистонга нечта сайёҳ келди?

Бу кўрсаткич ўтган йилнинг мос даври билан солиштирилганда 255,1 минг нафарга ёки 48,3 % га ошган.

Ўзбекистон

11.08.2025, 17:42

Ўзбекистон ва Қирғизистон Қозоғистонга 600 млн куб метр сув юборади

Келишувга кўра, сув икки ҳафта ичида етказилади.

Ўзбекистон

11.08.2025, 17:14

AI-92 бензин нархи арзонлаштирилди

Бухоро нефтни қайта ишлаш заводида АИ-92 русумли автобензин нархини босқичма-босқич пасайтириш ишлари олиб борилмоқда.

Иқтисодиёт

11.08.2025, 16:40

Шаҳрам Ғиёсов чемпионлик жангини қачон ўтказади?

Ўтган йили 32 ёшли Шаҳрам WBA чемпионлик камари учун мажбурий даъвогарга айланганди.

Спорт

11.08.2025, 15:39

ДХХ: МИБ ходимига ҳукм ўқилди

Давлат ижрочиси ушбу “хизмати” эвазига муқаддам 450 АҚШ доллари ва 1 млн 300 минг сўм ҳам олган.

Ўзбекистон

11.08.2025, 14:41

Давлат ташкилотлари юридик хизмат ходимларининг рейтинги жорий этилади

Коррупцияга қарши экспертизадан ўтказиш фаолиятини баҳолаш натижалари бўйича Адлия вазирлиги томонидан тегишли рейтинг шакллантирилади.

Ўзбекистон

10.08.2025, 14:42

“Ўзбекгидроэнерго” АЖ ГЭСлар сонини 100 дан оширишни режалаштирмоқда (+видео)

2025 йилнинг биринчи ярим йиллигида “Ўзбекгидроэнерго” томонидан 3,6 миллиард киловатт-соат электр энергияси ишлаб чиқарилган.   

Иқтисодиёт

10.08.2025, 10:06