Афғонистон Яқин Шарқ геосиёсий шахмат тахтасида

2025 йилнинг 13 июнидан 24 июнигача давом этган Исроил ва Эрон ўртасидаги "12 кунлик уруш" Яқин Шарқдаги чалкаш геосиёсий вазиятни, минтақавий етакчилик учун шиддатли рақобатни ва минтақа давлатлари учун аниқ бир томонни танлашнинг муҳимлигини яққол намоён этди. Яқин Шарқ ўзига хос ва шахмат тахтасидаги ҳар бир дона нозик аҳамиятга эга бўлиб, кутилмаган юришлар ва манёврларга тайёр туриш лозим.

Afghanistan on the Geopolitical Chessboard of the Middle East

Халқаро ҳамжамият эътибори минтақанинг бевосита акторларига, Ғазо, Ливия ва Сурияга қаратилган ушбу хавфли инқироз шароитида, минтақага нисбатан четда жойлашган бўлишига қарамай, мазкур жараёнларга тобора кўпроқ аралашиб бораётган Афғонистонга ҳам эътибор қаратиш ўринлидир. Исроил ва Эрон ўз таъсир доираларини ҳам мафкуравий, ҳам стратегик жиҳатдан кенгайтиришга интилмоқда. Шу нуқтаи назардан, Жанубий ва Марказий Осиё, жумладан Афғонистон, айниқса Эрон учун геосиёсий рақобатнинг асосий майдонига айланиб бормоқда.

Натижада, Афғонистоннинг географик ва дипломатик ўрни яна ҳам стратегик аҳамият касб этиши мумкин, чунки минтақавий кучлар Эроннинг шарқдаги таъсирини мувозанатлаштиришга интилмоқда. Бу рақобат сармоялар, савдо йўллари, оммавий ахборот воситалари ва гуманитар ташаббусларида намоён бўлиши мумкин. Айни пайтда, Афғонистоннинг бетарафлиги ва ички сиёсати ҳал қилувчи аҳамиятга эга – айниқса, ташқи кучлар уни буфер ҳудуд ёки кенг минтақавий курашнинг стратегик йўлаги сифатида кўраётган бир вақтда.

 

Манфаатларга асосланган муносабатлар

 

Дастлаб Эрон 2021 йилда Кобулда ҳокимиятга келган Толибон ҳукумати билан расмий алоқалар ўрнатишдан тийилди. Бироқ, кейинчалик у Афғонистон билан бир қатор масалалар – хавфсизлик, миграция, сув ресурслари ва терроризмга қарши кураш бўйича амалий ҳамкорликка ўтишга мажбур бўлди.

 

Биринчидан, Эроннинг Сурия, Ливан ва Фаластиндаги прокси гуруҳларининг кучсизланиши ёки йўқ қилиниши Эронни янги стратегик иттифоқчилар, жумладан Афғонистонни излашга мажбур этди. Афғонистон Сурия каби стратегик аҳамиятга эга бўлмаса-да, Исроил билан янги можаро юз берган тақдирда кўнгилли ҳарбий кучлар етказиб бериш имкониятига эга. Шу боис Эрон афғон шиаларини, хусусан "Фотимиюн бригадаси" жангчиларини қайта жалб қилишга ҳаракат қилди. Бироқ Толибон буни қатъиян рад этиб, ўз ҳудудида учинчи давлатларга ҳарбий ҳаракатлар ўтказиш ва жангчиларни ёллашга рухсат бериш Афғонистон суверенитетига таҳдид солишини таъкидлади. Бошқа томондан, Теҳрон билан яқинлашувни Кобулнинг Яқин Шарқдаги етакчи кучлардан бирини де-факто тан олишга интилиши сифатида баҳолаш мумкин. Бу эса Афғонистон ташқи сиёсати ва дипломатиясида муҳим аҳамият касб этиши мумкин. 2023 йил 7 октябрь куни Ғазо секторида Исроил ва ҲАМАС жангарилари ўртасида бошланган уруш Яқин Шарқдаги геосиёсий жараёнларни янада тезлаштирди. Эрон ўзини "Ислом қалқони" сифатида кўрсатиб, бутун уруш давомида ҲАМАСни қўллаб-қувватлади. Шу билан бирга, Афғонистон Эрон билан бирдамлигини билдирди ва Фаластин халқини қўллаб-қувватлади. 

 

Иккинчидан, Эрон Афғонистон билан иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлашга интилди. У Хаф-Ҳирот темир йўли ва Чобаҳор порти каби инфратузилма лойиҳаларига сармоя киритди. Хаф-Ҳирот темир йўл линияси Эроннинг устувор лойиҳаларидан биридир: у нафақат бюджет даромадларини оширади ва Эрон ва Афғонистон ўртасидаги транспорт харажатларини камайтиради, балки минтақада барқарорлик, хавфсизлик, иш ўринлари яратиш ва умумий иқтисодий вазиятни яхшилашга ҳам ҳисса қўшади.

 

Чобаҳор порти Марказий Осиё мамлакатлари ва Афғонистонни Ҳинд океани билан боғловчи, Шарқ ва Ғарб, Жануб ва Шимолни туташтирувчи транзит йўл сифатида муҳим аҳамият касб этиши мумкин. "Толибон"нинг 2016 йилда Ҳиндистон ва Афғонистоннинг собиқ ҳукумати томонидан бошлаб қўйилган Чобаҳор-Заҳидон темир йўли лойиҳасини давом эттиришга тайёрлиги, шунингдек, 35 миллион доллар миқдорида сармоя киритишни ваъда қилиши Покистонга қарамликдан халос бўлиш истагини кўрсатмоқда. Бироқ, 2025 йилда АҚШ президенти Доналд Трампнинг Эронга қарши қўллаган "максимал босим" сиёсати туфайли Чобаҳор порти санкциялар таъсирига учради. Лойиҳанинг истиқболи ҳамон ноаниқ. Умуман олганда, Эрон-Афғонистон муносабатларини ғоявий зиддиятларни четга суриб, ўзаро иқтисодий ва сиёсий манфаатлар асосига қурилган, деб таърифлаш мумкин.

 

Жосуслар ўйини

 

Бир қатор Россия манбаларининг хабар беришича, 2025 йилнинг июнь ойида Эрон-Исроил можаросининг кучайиши Эрон ва Афғонистон ўртасидаги муносабатларнинг янги қирраларини очиб берди. Энг ташвишли воқеалардан бири Исроил махфий хизмати "Моссад" билан боғлиқ катта жосуслик тармоғининг фош этилиши бўлди. Маълум қилинишича, Теҳронда Эрон ҳудудида бузғунчилик фаолиятини амалга ошириш учун ёлланган афғон фуқаролари гуруҳи қўлга олинган. Уларнинг аксарияти Қандаҳорлик пуштунлар эканлиги аниқланди. Бу ҳолат Эрон ҳукуматини ташвишга солди ва Эрон-Исроил инқирози шароитида "Толибон" режимининг бетарафлиги шубҳа уйғотди.

 

Фото: Reporter

 

Худди шу манбаларга кўра, Исроил махфий хизмати Афғонистон ҳудудидан, айниқса Ҳирот вилояти ва Шинданд шаҳридан, Эронга дронлар ва портловчи моддаларни етказиб бериш учун ўтиш йўли сифатида фойдаланган бўлиши мумкин. Агар бу маълумот ўз тасдиғини топса, бу Исроил махфий хизматининг Эрон ҳудудига чуқур кириб бориш имкониятига эга эканлигини ва афғон муҳожирларидан бузғунчилик операцияларида фойдаланиш мумкинлигини кўрсатиши мумкин.

 

Бундай воқеалар Эрон ва Афғонистон ўртасидаги прагматик ҳамкорликка барҳам бериши ва уларнинг ташқи сиёсий мавқеларининг беқарорлашувига олиб келиши мумкин. Бунга яққол мисол - Эрондан афғон қочқинларининг оммавий чиқариб юборилишини кўришимиз мумкин.  Халқаро миграция ташкилоти маълумотларига кўра, 2025 йил 1 июндан 27 июнгача тахминан 233 минг киши мамлакатдан чиқариб юборилган. Бу Афғонистоннинг савдо йўллари ва иқтисодий марказларида тирбандлик, шунингдек, тадбиркорлик фаолиятининг сезиларли даражада сусайишига сабаб бўлди.

 

Фото: The Hindu

 

Бироқ, Эрон-Афғонистон муносабатларида кучайиб бораётган ишончсизлик ва кескинлик ҳар икки томон учун ҳам муаммолар келтириб чиқаради. АҚШ санкциялари туфайли Эрон ўз инфратузилмасидан тўлиқ фойдалана олмаяпти ва ўзини Трансафғон йўлагига қайта йўналтиришга мажбур бўлмоқда. Афғонистон учун Эрон логистикаси ҳам нефть ва газ таъминоти, ҳам асосий транзит марказига айланиш истиқболи нуқтаи назаридан стратегик аҳамиятга эга. 12 кунлик уруш даврида Эрон нефти экспортига қўйилган чекловлар Афғонистонда ёқилғи нархининг кескин кўтарилишига олиб келди.

 

Ҳозирги шароитда Афғонистон бир вақтнинг ўзида янги имкониятлар ва жиддий таҳдидларга дуч келмоқда. Бир томондан, барқарорлик ва бетарафликни сақлаб қолиш орқали у трансминтақавий савдо, энергетика ва дипломатияда бўғин сифатидаги ролини кучайтириши мумкин. Бошқа томондан, минтақавий кучлар ўртасидаги кескинликнинг кучайиши Афғонистонни геосиёсий рақобат ва ахборот урушларига тортиши мумкин, бу эса ички бирдамликка путур етказиш хавфини туғдиради.

 

Хўжабеков Убайдулло. 

Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети / 

Истиқболли халқаро тадқиқотлар институти

мавзуга оид янгиликлар

20 ta musulmon mamlakat Isroilning Eronga tajovuzini qoralab, qoʻshma bayonot qabul qildi

20 та мусулмон мамлакат Исроилнинг Эронга тажовузини қоралаб, қўшма баёнот қабул қилди

Дунёдаги 20 та мусулмон мамлакат Исроилнинг Эронга тажовузини қоралаш тўғрисида Араб ва ислом давлатларининг қўшма баёноти қабул қилинди. Унда Исроилнинг Эронга қарши ҳарбий ҳаракатларини тўхтатиш ва музокаралар йўлига қайтиш зарурлиги тасдиқланди.

Сиёсат

18.06.2025, 12:37

Isroil razvedkasiga ishlagan shaxs Eronda oʻlimga hukm qilindi

Исроил разведкасига ишлаган шахс Эронда ўлимга ҳукм қилинди

Эрон ҳукумати Исроил махфий хизмати Моссад номидан жосуслик қилишда айбланган Исмоил Фекри исмли шахсни ўлимга ҳукм қилинди. Бу ҳақда "Deutsche Welle" нашри хабар қилди.

Жаҳон

16.06.2025, 16:07

Isroil harbiylari yana tinch aholiga hujum qildi

Исроил ҳарбийлари яна тинч аҳолига ҳужум қилди

Кеча, 30 июнь куни Исроил томонидан Ғазо шимолига уюштирилган ҳужумлар оқибатида камида 62 нафар фаластинлик ҳалок бўлди. Бу ҳақда "Аl Jazeera" телеканали хабар берди.

Жаҳон

01.07.2025, 10:20

Isroil Gʻazoda oziq-ovqat kutayotgan falastinliklar hamda tinch aholini oʻldirdi

Исроил Ғазода озиқ-овқат кутаётган фаластинликлар ҳамда тинч аҳолини ўлдирди

Кеча, 29 июнь, якшанба куни тонгда Исроил армияси томонидан Ғазо бўйлаб амалга оширилган ҳужумларда камида 72 нафар фаластинлик ҳалок бўлди. Улардан 47 нафари Ғазо шаҳри ва анклавнинг шимолий ҳудудларида ўлдирилган. Қурбонлар орасида ёрдам олиш учун навбатда турган оддий тинч аҳоли вакиллари ҳам бор. Бу ҳақда "Al Jazeera" телеканали хабар қилди.

Жаҳон

30.06.2025, 14:29

Embassy Statement: The U.S. and Israel Bear Full Responsibility for All Such Conflicts

Сўз элчихонага: Бундай урушларнинг барчасига АҚШ ва Исроил айбдор

Жорий йилнинг 13 июнь куни Исроил Эронга қарши "Кўтарилаётган шер" номли ҳарбий операциясини бошлаган эди. Шундан сўнг Яқин Шарқда Исроил-Эрон уруши авж олди. Бу урушга АҚШнинг қўшилиши эса мавжуд муаммоларни янада чигаллаштирди.

Сиёсат

25.06.2025, 13:18

Eron yadro dasturini himoya qila oldimi?

Эрон ядро дастурини ҳимоя қила олдими?

Исроил Эрондаги бир қанча ер усти нишонларини жиддий шикастлади, АҚШ эса ер остидаги ядро иншоотларини вайрон қилганини даъво қилмоқда. Сунъий йўлдош тасвирлари ракеталар нишонга текканлигини кўрсатади, бироқ вайрон қилинган ҳудудлар ва ядро объектларини тасдиқловчи мустақил далиллар ҳозирча йўқ.

Жаҳон

25.06.2025, 11:07

сўнгги янгиликлар

Xitoy – Qirgʻiziston – Oʻzbekiston temir yoʻlining butun yoʻnalishi boʻyicha qurilish ishlari boshlandi

Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон темир йўлининг бутун йўналиши бўйича қурилиш ишлари бошланди

Кеча, 30 июнь куни, Қирғизистон ҳудудида Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон халқаро темир йўли бўйлаб тўлиқ кўламдаги қурилиш ишлари расмий тарзда бошланди. Бу ҳақда Қирғизистон Вазирлар Маҳкамаси раисининг ўринбосари Бақит Торобаев темир йўл қурилиши лойиҳасини амалга ошириш масалаларига бағишланган йиғилишда маълум қилди.

Жаҳон

01.07.2025, 16:38

AQSh Suriyaga qarshi barcha sanksiyalarni bekor qildi

АҚШ Сурияга қарши барча санкцияларни бекор қилди

АҚШ президенти Доналъд Трамп АҚШнинг Сурияга қарши иқтисодий санкцияларини бекор қилиш тўғрисидаги фармонни имзолади. Унга кўра, бу 'барқарор ривожланиш ва тинчлик сари қадам".

Сиёсат

01.07.2025, 11:39

Isroil harbiylari yana tinch aholiga hujum qildi

Исроил ҳарбийлари яна тинч аҳолига ҳужум қилди

Кеча, 30 июнь куни Исроил томонидан Ғазо шимолига уюштирилган ҳужумлар оқибатида камида 62 нафар фаластинлик ҳалок бўлди. Бу ҳақда "Аl Jazeera" телеканали хабар берди.

Жаҳон

01.07.2025, 10:20

Isroil Gʻazoda oziq-ovqat kutayotgan falastinliklar hamda tinch aholini oʻldirdi

Исроил Ғазода озиқ-овқат кутаётган фаластинликлар ҳамда тинч аҳолини ўлдирди

Кеча, 29 июнь, якшанба куни тонгда Исроил армияси томонидан Ғазо бўйлаб амалга оширилган ҳужумларда камида 72 нафар фаластинлик ҳалок бўлди. Улардан 47 нафари Ғазо шаҳри ва анклавнинг шимолий ҳудудларида ўлдирилган. Қурбонлар орасида ёрдам олиш учун навбатда турган оддий тинч аҳоли вакиллари ҳам бор. Бу ҳақда "Al Jazeera" телеканали хабар қилди.

Жаҳон

30.06.2025, 14:29

Ozarbayjon Rossiyadagi barcha tadbirlarni bekor qilmoqda

Озарбайжон Россиядаги барча тадбирларни бекор қилмоқда

Озарбайжон Республикаси томонидан Россияда ўтказилиши режалаштирилган барча маданий тадбирлар бекор қилинди. Бу ҳақда Озарбайжон Маданият вазирлигига таяниб, "Аzertac" давлат ахборот агентлиги хабар берди.

Сиёсат

30.06.2025, 13:49

Влияние националистической политики Индии на внутреннюю политическую стабильность и территориальную  целостность

Ҳиндистондаги миллатчилик сиёсатининг ҳудудий яхлитликка таъси

Замонавий даврда Ҳиндистонда миллий кайфият сезиларли даражада кучайган. Айниқса, 2024 йил апрель-май ойларида бўлиб ўтган сайловларда ҳокимиятни сақлаб қолган BJP партияси вакиллари ушбу миллатчилик кайфиятини янада кучайтиришга хизмат қилмоқда. Бир томондан, бу миллатчилик сиёсатининг кучайиши Ҳиндистонни айнан шундай тизимни жорий қилаётган давлатлар — АҚШ, кўплаб Европа мамлакатлари ва Исроил каби иттифоқчилар билан яқинлаштирмоқда. 

Сиёсат

30.06.2025, 11:38

Ўзбекистонда тергов ҳибсхоналарига жойлаштирилаётган шахслар учун мажбурий тиббий кўрик жорий қилинди

Ўзбекистонда эндиликда қамоққа олинган шахслар тергов ҳибсхонасига (СИЗО) жойлаштирилишидан олдин мажбурий тиббий кўрикдан ўтади. Бу янги тартиб тергов жараёнида қийноқ ва бошқа инсон ҳуқуқларининг бузилиш ҳолатларини олдини олишга қаратилган. Бу ҳақда Адлия вазирлиги хабар берди.

Ўзбекистон

30.06.2025, 10:30

Tramp Erondagi vaziyat boʻyicha xabar bergan nashrlarni sudga bermoqchi

Трамп Эрондаги вазият бўйича хабар берган нашрларни судга бермоқчи

Президенти Доналъд Трамп АҚШнинг Эронга уюштирилган авиазарбалари ҳақидаги хабарларини ёзгани учун CNN ва "The New York Times"ни судга бериш бериш таҳдид қилмоқда. Бу ҳақда CNN нашри хабар қилди.

Жаҳон

27.06.2025, 14:37

Sotuvga qoʻyilgan 3 yoshli bola haqidagi xabarga Bolalar ombudsmani munosabat berdi

Сотувга қўйилган бола ҳақидаги хабарга Болалар омбудсмани муносабат берди

Ижтимоий тармоқларда OLX савдо платформасида 150 минг сўмга 3 ёшли боланинг сотувга қўйилгани  (суръати ҳам илова қилиб қўйилган) ҳақидаги хабарларга Болалар омбудсмани муносабат берди.

Ўзбекистон

27.06.2025, 10:58

Embassy Statement: The U.S. and Israel Bear Full Responsibility for All Such Conflicts

Сўз элчихонага: Бундай урушларнинг барчасига АҚШ ва Исроил айбдор

Жорий йилнинг 13 июнь куни Исроил Эронга қарши "Кўтарилаётган шер" номли ҳарбий операциясини бошлаган эди. Шундан сўнг Яқин Шарқда Исроил-Эрон уруши авж олди. Бу урушга АҚШнинг қўшилиши эса мавжуд муаммоларни янада чигаллаштирди.

Сиёсат

25.06.2025, 13:18

Prokuratura xodimi pora bilan qoʻlga tushdi

Прокуратура ходими пора билан қўлга тушди

Урганч шаҳар прокуратураси катта терговчиси мансаб мавқеидан фойдаланиб, дастлабки тергов ҳаракатлари олиб борилаётган жиноят ишини айблов хулосаси билан судга юборилмасдан, терговда тугатиб бериш эвазига 3000 АҚШ доллари талаб қилган. Бу ҳақда Давлат хавфсизлик хизмати хабар қилди.

Ўзбекистон

25.06.2025, 12:49