АҚШнинг ҳарбий харажатлари: Глобал етакчилик ёки қуролланиш пойгасидаги устунлик учунми?

Америка Қўшма Штатлари ҳарбий соҳага ажратган харажатлари билан бутун дунё давлатларини ҳайрон қолдиришда давом этмоқда. Унинг армияси яқин ўтмишдан буён глобал куч рамзига айланиб улгурган. Давлатнинг ҳарбий соҳага йўналтирган бюджетининг катталиги бошқа давлатларда тез-тез муҳокамага айланади. 2023 йилги маълумотларга кўра, АҚШ мудофааси учун 10 та йирик давлатнинг харажатларидан ҳам кўпроқ маблағ сарфлаган. Хўш, мамлакат бу пулларни қандай ҳарбий қуролларга сарфланмоқда? Давлатнинг мазкур харажати уни хавфсиз қила оладими? Ушбу саволларга сизда жавоб бўлмаса, қуйидаги мақола орқали билиб олишингиз мумкин.

АҚШнинг ҳарбий харажатлари: Глобал етакчилик ёки қуролланиш пойгасидаги устунлик учунми?

АҚШнинг ҳарбий харажатлари: Глобал етакчилик ёки қуролланиш пойгасидаги устунлик учунми?

Америка бюджетини нимага сарфлайди?

АҚШ 2023 йилнинг ўзида ҳарбий соҳа бюджети учун жами 853 миллиард АҚШ долларини сарфлаган. Мазкур пуллар Швейцариянинг бутун ялпи ички маҳсулотидан кўп. Бу рақамлар орқали шуни билиш мумкинки, мамлакат бюджетнинг деярли ярми ҳарбий соҳага керак бўладиган техникаларга кетади. Бу эса дунёнинг энг йирик ташкилотларидан бири — Пентагонни таъминлашни ўз ичига олади. Ушбу харажатларга ҳарбий-техник хизмат кўрсатиш, транспорт, ёнилғи, аскарлар учун тиббий хизмат, экология ва ҳарбий фаолият билан ифлосланган жойлар, портламаган снарядлар ёки кимёвий чиқиндиларни тозалаш киради. 

Бундан ташқари, Пентагоннинг муҳим маблағлари ишчиларини таъминлашга йўналтирилган. 2023 йилда АҚШ амалдаги ва захирадаги 2,1 миллиондан ортиқ аскарнинг тиббий таъминоти учун 172 миллиард АҚШ доллари ажратилган эди. Бу эса Пентагоннинг дунёдаги энг йирик иш берувчилардан бири эканини ҳамда ходимларини ижтимоий имтиёзларга тўлиқ эгалигини кўрсатади. 

Шу билан бирга, АҚШ харажатларининг энг катта қисмини тадқиқот ва ишланмалар ташкил этади. Ўтган йилда мамлакат янги ҳарбий технологияларни ривожлантириш учун 140 миллиард АҚШ долларини ажратган. Бу сармояларни сунъий интеллект ва автоматик сув ости кемаларидан тортиб, лазер қуролларигача қамраб олади. Америка ҳукуматига кўра, бундай лойиҳалар АҚШга жанг майдонида технологик устунлик беради. Шунингдек, ушбу технологияларнинг аксарияти мамлакатнинг кундалик ҳаётини бир қисмига айланган. Американинг GPS дронлари ҳарбий мақсадлар учун ишлаб чиқилган.  

Хусусий корпорациялар ва мудофаа монополияси 

АҚШ бюджетнинг катта қисми мудофаа пудратчи тизимида ётади. Lockheed Martin, Boeing, Raytheon ва бошқа компаниялар умумий мудофаа бюджетининг тахминан 54 фоизини олади, бу кўрсаткич эса 460 миллиард доллардан ошади. Кичик Корпорациялар гуруҳи нафақат қурол-яроғ етказиб беради, балки ҳарбий шартномалар бозорини ҳам назорат қилади. Ўтган ўн йиллик давомида улар рақобатчиларни ўзлаштирди ва мудофаа саноати бозорида де-факто монополистга айланди. 

АҚШ ҳукуматида рақобат учун босимнинг йўқлиги, ўз навбатида, нархларнинг ошишига олиб келади. Мисол учун, бир вақтлар 25 минг АҚШ доллари бўлган "Стингер" ракетаси энди деярли 500 минг АҚШ долларига кўтарилган. Бундай ҳолат мамлакатда кўп кузатилади. Шу сабабли мудофаа қуролларини сотиб олиш маълум бир компания билан боғлиқдир. Бунинг оқибатида Америка мудофаа сектори ўз шартларини белгилайдиган бир нечта йирик корпорацияларни назоратга олган. 

Шу сабаблари АҚШ камдан-кам ҳолларда коррупцияга учрайди. Бироқ Пентагон шарли подшипникларни 3357 АҚШ долларидан сотган. Бу подшипниклар Мудофаа вазирлиги омборларида бор-йўғи 15 доллар бўлган. Йирик корпорациялар АҚШ мудофаа бюджети миқдори қанчалигини очиқламаслиги ҳар доим одамлар томонидан муҳокамага сабаб бўлади. 

АҚШдаги лоббичиликнинг сиёсатга таъсири 

Пентагондан маблағ оладиган корпорациялар шартнома олиш билан чекланиб қолмайди. Улар ўз даромадларини сақлаб қолиш ва оширишга фаол интилади. Мудофаа пудратчилари мудофаа сиёсати қарорларига таъсир қилиш ҳамда Конгрессни лобби қилиш учун миллионлаб доллар сарфлашади. Масалан, Lockheed Martin ўтган бир неча йил ичида ҳарбий бюджетларни муҳокама қилиш ва мудофаа саноати манфаатларини ҳимоя қилишда фаол иштирок этаётган сиёсатчиларни қўллаб-қувватлаш учун 27 миллион АҚШ долларидан ортиқ маблағ сарфлаган.

АҚШнинг ҳарбий харажатларни ошириш ташаббусини илгари сураётган Миссисипи штатидан сенатор Рожер Уикернинг ҳукуматга таъсири лоббичиликка ёрқин мисол бўла олади. У яшайдиган ҳудудда энг катта денгиз флоти жойлашган бўлиб, Уикер  сайловчилари учун иш ва иқтисодий барқарорликни таъминлаб келган. Уикернинг ҳарбий-саноат комплексини қўллаб-қувватлаши унинг сиёсий катта кучга эгалигига ва қайта сайланишига ёрдам беради. Мудофаа бўйича пудратчилар ва сиёсатчилар ўртасидаги бундай яқин алоқалар нафақат иқтисодий, балки сиёсий манзарани ҳам шакллантиради. Шунингдек, давлат шартномаларининг чексиз оқими ва йирик корпорациялар учун барқарор фойда олишга шароит яратади. 

АҚШдаги устуворлик дипломатиядами ёки ҳарбий кучдами? 

Қўшма Штатлар умумий ихтиёрий бюджетининг тахминан 50 фоизини ҳарбий эҳтиёжларга сарфлайди, шулардан фақат 1-2 фоизи дипломатик ҳаракатларга йўналтирилади. Бу Америка ташқи сиёсатида ҳарбий қудратнинг устуворлигини яққол кўрсатиб турибди. Бироқ, ҳақиқатан ҳам тинчликни фақат ҳарбий йўл билан таъминлаш мумкинми? Дипломатия мураккаб, узоқ давом этадиган жараён бўлиб, кўпинча дарҳол натижа бермайди. Шунга қарамай, барқарор халқаро муносабатларни ўрнатиш ва можароларнинг олдини олиш учун муҳим воситадир. Ҳеч бир давлат ўз ҳарбий қудратини ошириш билангина тинчликка эриша олмайди. Аксинча, Қўшма Штатлар ҳарбий соҳага қанча кўп маблағ сарфласа, мудофаа бюджети шунчалик катта бўлиб, Хитой ва Россия каби бошқа кучларни тўхтатиб туришда мажбур бўлади. Бу ўз навбатида барча иштирокчилар қатнашадиган глобал қуролланиш пойгасининг янги босқичини яратади. 

Мудофаа учун қилинаётган харажатлар АҚШни хавфсиз қиладими? 

Бир томондан, кучли армия ҳақиқатан ҳам можароларни олдини олади. Бошқа томондан, чексиз бюджет ўсиши ва ортиқча корпоратив таъсирдаги манфаатлар мувозанатини хавф остига қўяди. Қўшма Штатлар нафақат минтақавий, балки халқаро майдондаги асосий жараёнларни назорат қилувчи глобал гегемон давлат. Бироқ, улкан ҳарбий харажатлар нафақат етакчиликни, ҳатто дунёни янги қуролланиш пойгасига тортиш хавфи ҳамдир. Мамлакатнинг хавфсиз келажаги армияга қанча маблағ сарфланишига ҳамда юзага келиши кутилаётган жараёнларни қандай қилиб олдини олиш, ҳамкорлик механизмлари ишлаб чиқилишига ҳам боғлиқ.

Жаҳон

11.10.2024, 17:33

Улашиш:

мавзуга оид янгиликлар

Обама: “Дунёдаги муаммоларнинг 80 фоизига ўлишдан ва кераксиз бўлиб қолишдан қўрқадиган қари эркаклар сабабчи”

АҚШнинг собиқ президенти Барак Обама «дунёнинг энг йирик инқирозлари, одатда, ҳокимиятга ёпишиб олган эркаклар томонидан қўзғатилган» дея таъкидлади.

Жаҳон

04.10.2025, 18:39

Oq Uy Trampning Gʻazo boʻyicha tinchlik rejasini eʼlon qildi. Tramp Gʻazoni oʻzi boshqarmoqchi

Оқ Уй Трампнинг Ғазо бўйича тинчлик режасини эълон қилди. Трамп Ғазони ўзи бошқармоқчи

АҚШ президенти Доналд Трамп Ғазодаги урушни тўхтатишга қаратилган 20 бандлик тинчлик дастурини эълон қилди. Дастур Трамп ва Нетаняҳу билан учрашувидаги жонли эфирда муҳокама қилинди ҳамда администрациянинг RapidResponse47 номли каналида эълон қилинди.

Жаҳон

30.09.2025, 15:01

Oʻzbekiston prezidentining AQShga qilgan tashrifi yakunlandi

Ўзбекистон президентининг АҚШга қилган ташрифи якунланди

Шавкат Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеяси 80-юбилей сессияси тадбирларида иштирок этиш учун Ню-Ёрк шаҳрига ташрифи якунланди.

Сиёсат

25.09.2025, 09:00

Mirziyoyev AQShda kimlar bilan uchrashdi?

Мирзиёев АҚШда кимлар билан учрашди?

Шавкат Мирзиёев 20–24 сентябрь кунлари БМТ Бош Ассамблеясининг 80-юбилей сессияси тадбирларида иштирок этиш учун АҚШнинг Ню-Ёрк шаҳрида бўлиб турмоқда. Ташриф доирасида давлат раҳбари мамлакатнинг қатор компаниялари ва мутасаддиларини қабул қилди.

Сиёсат

23.09.2025, 15:00

Трамп Хитой, Россия ва КХДРни АҚШга қарши “тил бириктириш”да айблади

АҚШ президенти Доналд Трамп Хитой, Россия ва Шимолий Корея раҳбарларини Вашингтонга қарши тил бириктиришда айблади.

Жаҳон

03.09.2025, 11:46

Turkiya AQSh va Rossiyani Istanbul aeroportida sammit oʻtkazishga chaqirdi

Туркия АҚШ ва Россияни Истанбул аэропортида саммит ўтказишга чақирди

Истанбулдаги Отатурк аэропорти Россия-Украина урушини ҳал қилиш бўйича етакчиларнинг эҳтимолий саммити ўтказиладиган асосий жойлардан бирига айланиши мумкин, деб ёзади “Milliyet” газетаси.

Жаҳон

18.08.2025, 15:01

сўнгги янгиликлар

Иссиқхоналар самарадорлиги ошириш бўйича президент фармони имзоланди

“Иссиқхона хўжаликлари фаолияти самарадорлигини ошириш ва экспорт ҳажмини кўпайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги президент фармони қабул қилинди. 

Иқтисодиёт

10.10.2025, 20:09

Ўзбекистонда Ядро тиббиёти маркази қурилиши бошланди

Душанбе шаҳридаги “Марказий Осиё – Россия” ва МДҲ саммитлари доирасида Ўзбекистонда атомдан тинч мақсадларда фойдаланишга бағишланган маросим бўлиб ўтди. 

Фан-технология

10.10.2025, 19:05

Доналд Трамп: “Эрдўған жуда тўғри иш қилди”

АҚШ президенти Дональд Трамп Ғазода оташкесим жараёнида Туркиянинг катта ҳиссаси бўлганини таъкидлади. 

Жаҳон

10.10.2025, 18:04

Nobel —  Trampga emas venesuelalik siyosatchiga berildi

Нобел — Трампга эмас венесуэлалик сиёсатчига берилди

Тинчлик бўйича Нобел мукофотини олишга қаттиқ ҳаракат қилган АҚШ президенти Доналд Трампга эмас Венесуэла мухолифат етакчиси Мария Корина Мачадога берилди. Нобел қўмитасига кўра, у Венесуэла халқининг демократик ҳуқуқларини илгари суришдаги тинимсиз меҳнати ва диктатурадан демократияга адолатли ва тинч йўл билан ўтишдаги ҳаракатлари учун берилди.

Жаҳон

10.10.2025, 17:03

Шаҳрихонда “жиҳод” ғоясини тарғиб қилган мактаб ўқувчилари фош этилди

Шаҳрихон туманида яшовчи 2007 йилда туғилган йигит ижтимоий тармоқларда тақиқланган материалларни кўриш орқали радикал ғояларга берилган ва хориждаги террорчилик ташкилотлари ёлловчилари таъсирига тушган.

Ўзбекистон

10.10.2025, 16:07

Putinni hibsga olmagani uchun Tojikiston xalqaro maydonda tanqid ostiga olinmoqda

Путинни ҳибсга олмагани учун Тожикистон халқаро майдонда танқид остига олинмоқда

Евроиттифоқ “Марказий Осиё — Россия” саммитида иштирок этиш учун келган Россия раҳбари Валадимир Путинни ҳибсга олмагани учун Тожикистонни танқид остига олмоқда.

Сиёсат

10.10.2025, 15:00

Oʻzbekiston elchisi Iroq rahbariga ishonch yorliqlarini topshirdi

Ўзбекистон элчиси Ироқ раҳбарига ишонч ёрлиқларини топширди

Ўзбекистоннинг Ироққа янги тайинланган Фавқулодда ва Мухтор элчиси Аюбхон Юнусов Ироқ президенти Абуллатиф Рашидга ишонч ёрлиқларини топширди. Бу ҳақда “Дунё” АА хабар берди.

Сиёсат

10.10.2025, 14:01

Shavkat Mirziyoyev “Markaziy Osiyo–Rossiya” sammitida qanday tashabbuslarni ilgari surdi?

Шавкат Мирзиёев “Марказий Осиё–Россия” саммитида қандай ташаббусларни илгари сурди?

Шавкат Мирзиёев “Марказий Осиё–Россия” форматидаги иккинчи саммитда стратегик шерикликни мустаҳкамлаш, иқтисодий ҳамкорликни ривожлантириш ва минтақавий барқарорликни биргаликда таъминлашга қаратилган 10 дан ортиқ ташаббусни илгари сурди. Бу ҳақда президент матбуот котиби Шерзод Асадов хабар қилди.

Сиёсат

10.10.2025, 13:00

Adabiyot boʻyicha Nobel mukofoti venger yozuvchisiga berildi

Адабиёт бўйича Нобель мукофоти венгер ёзувчисига берилди

2025 йил адабиёт боъйича Нобель мукофоти “қиёмат даҳшати шароитида санъатнинг кучини яна бир бор тасдиқлаган ишончли ижоди учун” венгер ёзувчиси Ласло Краснахроникаига берилди. Нобел қўмитасига кўра, “Краснахоркаи Ласло — Кафка ва Томас Бернхардга бориб тақаладиган Марказий Европа анъаналарига мансуб буюк эпик ёзувчи».

Фан-технология

10.10.2025, 12:03

Ўзбекистон Каннаваро бошчилигидаги илк учрашувда ғалаба қозонди

9 октябрь куни Ўзбекистон миллий терма жамоаси Фабио Каннаваро бошчилигида илк учрашувини ўтказди ва Кувайт терма жамоаси устидан 2:0 ҳисоби билан ғалаба қозонди.

Спорт

10.10.2025, 11:21

Instagram’да президентни ҳақорат қилган йигитга ҳукм ўқилди

Instagram’да Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёевни ҳақоратлаб изоҳ қолдирган оҳангаролик 18 ёшли йигитга 2 йил муддатга озодликни чеклаш жазоси ва қўшимча чекловлар тайинлади.

Ўзбекистон

10.10.2025, 11:15

Forish tumanidagi bogʻchalarda 37 nafar bola ovqatdan zaharlandi

Фориш туманидаги боғчаларда 37 нафар бола овқатдан заҳарланди

Жиззах вилояти Фориш туманидаги тўртта давлат боғчасида 37 нафар бола овқатдан заҳарланди. Маълум бўлишича, улар бир кун олдин биокефир, пишлоқ, сарёғ каби маҳсулотларни истеъмол қилган. Вилоят СЕС хизматига кўра, озиқ-овқат маҳсулотларини ташиш, сақлаш нормалари бузилган. Ҳозирда ҳолат бўйича жиноий иш очилиб, суриштирув олиб борилмоқда.

Ўзбекистон

10.10.2025, 11:05