АҚШнинг ҳарбий харажатлари: Глобал етакчилик ёки қуролланиш пойгасидаги устунлик учунми?

Америка Қўшма Штатлари ҳарбий соҳага ажратган харажатлари билан бутун дунё давлатларини ҳайрон қолдиришда давом этмоқда. Унинг армияси яқин ўтмишдан буён глобал куч рамзига айланиб улгурган. Давлатнинг ҳарбий соҳага йўналтирган бюджетининг катталиги бошқа давлатларда тез-тез муҳокамага айланади. 2023 йилги маълумотларга кўра, АҚШ мудофааси учун 10 та йирик давлатнинг харажатларидан ҳам кўпроқ маблағ сарфлаган. Хўш, мамлакат бу пулларни қандай ҳарбий қуролларга сарфланмоқда? Давлатнинг мазкур харажати уни хавфсиз қила оладими? Ушбу саволларга сизда жавоб бўлмаса, қуйидаги мақола орқали билиб олишингиз мумкин.

АҚШнинг ҳарбий харажатлари: Глобал етакчилик ёки қуролланиш пойгасидаги устунлик учунми?

АҚШнинг ҳарбий харажатлари: Глобал етакчилик ёки қуролланиш пойгасидаги устунлик учунми?

Америка бюджетини нимага сарфлайди?

АҚШ 2023 йилнинг ўзида ҳарбий соҳа бюджети учун жами 853 миллиард АҚШ долларини сарфлаган. Мазкур пуллар Швейцариянинг бутун ялпи ички маҳсулотидан кўп. Бу рақамлар орқали шуни билиш мумкинки, мамлакат бюджетнинг деярли ярми ҳарбий соҳага керак бўладиган техникаларга кетади. Бу эса дунёнинг энг йирик ташкилотларидан бири — Пентагонни таъминлашни ўз ичига олади. Ушбу харажатларга ҳарбий-техник хизмат кўрсатиш, транспорт, ёнилғи, аскарлар учун тиббий хизмат, экология ва ҳарбий фаолият билан ифлосланган жойлар, портламаган снарядлар ёки кимёвий чиқиндиларни тозалаш киради. 

Бундан ташқари, Пентагоннинг муҳим маблағлари ишчиларини таъминлашга йўналтирилган. 2023 йилда АҚШ амалдаги ва захирадаги 2,1 миллиондан ортиқ аскарнинг тиббий таъминоти учун 172 миллиард АҚШ доллари ажратилган эди. Бу эса Пентагоннинг дунёдаги энг йирик иш берувчилардан бири эканини ҳамда ходимларини ижтимоий имтиёзларга тўлиқ эгалигини кўрсатади. 

Шу билан бирга, АҚШ харажатларининг энг катта қисмини тадқиқот ва ишланмалар ташкил этади. Ўтган йилда мамлакат янги ҳарбий технологияларни ривожлантириш учун 140 миллиард АҚШ долларини ажратган. Бу сармояларни сунъий интеллект ва автоматик сув ости кемаларидан тортиб, лазер қуролларигача қамраб олади. Америка ҳукуматига кўра, бундай лойиҳалар АҚШга жанг майдонида технологик устунлик беради. Шунингдек, ушбу технологияларнинг аксарияти мамлакатнинг кундалик ҳаётини бир қисмига айланган. Американинг GPS дронлари ҳарбий мақсадлар учун ишлаб чиқилган.  

Хусусий корпорациялар ва мудофаа монополияси 

АҚШ бюджетнинг катта қисми мудофаа пудратчи тизимида ётади. Lockheed Martin, Boeing, Raytheon ва бошқа компаниялар умумий мудофаа бюджетининг тахминан 54 фоизини олади, бу кўрсаткич эса 460 миллиард доллардан ошади. Кичик Корпорациялар гуруҳи нафақат қурол-яроғ етказиб беради, балки ҳарбий шартномалар бозорини ҳам назорат қилади. Ўтган ўн йиллик давомида улар рақобатчиларни ўзлаштирди ва мудофаа саноати бозорида де-факто монополистга айланди. 

АҚШ ҳукуматида рақобат учун босимнинг йўқлиги, ўз навбатида, нархларнинг ошишига олиб келади. Мисол учун, бир вақтлар 25 минг АҚШ доллари бўлган "Стингер" ракетаси энди деярли 500 минг АҚШ долларига кўтарилган. Бундай ҳолат мамлакатда кўп кузатилади. Шу сабабли мудофаа қуролларини сотиб олиш маълум бир компания билан боғлиқдир. Бунинг оқибатида Америка мудофаа сектори ўз шартларини белгилайдиган бир нечта йирик корпорацияларни назоратга олган. 

Шу сабаблари АҚШ камдан-кам ҳолларда коррупцияга учрайди. Бироқ Пентагон шарли подшипникларни 3357 АҚШ долларидан сотган. Бу подшипниклар Мудофаа вазирлиги омборларида бор-йўғи 15 доллар бўлган. Йирик корпорациялар АҚШ мудофаа бюджети миқдори қанчалигини очиқламаслиги ҳар доим одамлар томонидан муҳокамага сабаб бўлади. 

АҚШдаги лоббичиликнинг сиёсатга таъсири 

Пентагондан маблағ оладиган корпорациялар шартнома олиш билан чекланиб қолмайди. Улар ўз даромадларини сақлаб қолиш ва оширишга фаол интилади. Мудофаа пудратчилари мудофаа сиёсати қарорларига таъсир қилиш ҳамда Конгрессни лобби қилиш учун миллионлаб доллар сарфлашади. Масалан, Lockheed Martin ўтган бир неча йил ичида ҳарбий бюджетларни муҳокама қилиш ва мудофаа саноати манфаатларини ҳимоя қилишда фаол иштирок этаётган сиёсатчиларни қўллаб-қувватлаш учун 27 миллион АҚШ долларидан ортиқ маблағ сарфлаган.

АҚШнинг ҳарбий харажатларни ошириш ташаббусини илгари сураётган Миссисипи штатидан сенатор Рожер Уикернинг ҳукуматга таъсири лоббичиликка ёрқин мисол бўла олади. У яшайдиган ҳудудда энг катта денгиз флоти жойлашган бўлиб, Уикер  сайловчилари учун иш ва иқтисодий барқарорликни таъминлаб келган. Уикернинг ҳарбий-саноат комплексини қўллаб-қувватлаши унинг сиёсий катта кучга эгалигига ва қайта сайланишига ёрдам беради. Мудофаа бўйича пудратчилар ва сиёсатчилар ўртасидаги бундай яқин алоқалар нафақат иқтисодий, балки сиёсий манзарани ҳам шакллантиради. Шунингдек, давлат шартномаларининг чексиз оқими ва йирик корпорациялар учун барқарор фойда олишга шароит яратади. 

АҚШдаги устуворлик дипломатиядами ёки ҳарбий кучдами? 

Қўшма Штатлар умумий ихтиёрий бюджетининг тахминан 50 фоизини ҳарбий эҳтиёжларга сарфлайди, шулардан фақат 1-2 фоизи дипломатик ҳаракатларга йўналтирилади. Бу Америка ташқи сиёсатида ҳарбий қудратнинг устуворлигини яққол кўрсатиб турибди. Бироқ, ҳақиқатан ҳам тинчликни фақат ҳарбий йўл билан таъминлаш мумкинми? Дипломатия мураккаб, узоқ давом этадиган жараён бўлиб, кўпинча дарҳол натижа бермайди. Шунга қарамай, барқарор халқаро муносабатларни ўрнатиш ва можароларнинг олдини олиш учун муҳим воситадир. Ҳеч бир давлат ўз ҳарбий қудратини ошириш билангина тинчликка эриша олмайди. Аксинча, Қўшма Штатлар ҳарбий соҳага қанча кўп маблағ сарфласа, мудофаа бюджети шунчалик катта бўлиб, Хитой ва Россия каби бошқа кучларни тўхтатиб туришда мажбур бўлади. Бу ўз навбатида барча иштирокчилар қатнашадиган глобал қуролланиш пойгасининг янги босқичини яратади. 

Мудофаа учун қилинаётган харажатлар АҚШни хавфсиз қиладими? 

Бир томондан, кучли армия ҳақиқатан ҳам можароларни олдини олади. Бошқа томондан, чексиз бюджет ўсиши ва ортиқча корпоратив таъсирдаги манфаатлар мувозанатини хавф остига қўяди. Қўшма Штатлар нафақат минтақавий, балки халқаро майдондаги асосий жараёнларни назорат қилувчи глобал гегемон давлат. Бироқ, улкан ҳарбий харажатлар нафақат етакчиликни, ҳатто дунёни янги қуролланиш пойгасига тортиш хавфи ҳамдир. Мамлакатнинг хавфсиз келажаги армияга қанча маблағ сарфланишига ҳамда юзага келиши кутилаётган жараёнларни қандай қилиб олдини олиш, ҳамкорлик механизмлари ишлаб чиқилишига ҳам боғлиқ.

Жаҳон

11.10.2024, 17:33

Улашиш:

мавзуга оид янгиликлар

Трамп Ғазодаги келишувнинг иккинчи босқичи бошланганини маълум қилди

АҚШ президенти Доналд Трамп Ғазо секторидаги оташкесим бўйича келишувнинг “иккинчи босқичи” амалга оширила бошланганини билдирди.

Жаҳон

15.10.2025, 19:02

Обама: “Дунёдаги муаммоларнинг 80 фоизига ўлишдан ва кераксиз бўлиб қолишдан қўрқадиган қари эркаклар сабабчи”

АҚШнинг собиқ президенти Барак Обама «дунёнинг энг йирик инқирозлари, одатда, ҳокимиятга ёпишиб олган эркаклар томонидан қўзғатилган» дея таъкидлади.

Жаҳон

04.10.2025, 18:39

Oq Uy Trampning Gʻazo boʻyicha tinchlik rejasini eʼlon qildi. Tramp Gʻazoni oʻzi boshqarmoqchi

Оқ Уй Трампнинг Ғазо бўйича тинчлик режасини эълон қилди. Трамп Ғазони ўзи бошқармоқчи

АҚШ президенти Доналд Трамп Ғазодаги урушни тўхтатишга қаратилган 20 бандлик тинчлик дастурини эълон қилди. Дастур Трамп ва Нетаняҳу билан учрашувидаги жонли эфирда муҳокама қилинди ҳамда администрациянинг RapidResponse47 номли каналида эълон қилинди.

Жаҳон

30.09.2025, 15:01

Oʻzbekiston prezidentining AQShga qilgan tashrifi yakunlandi

Ўзбекистон президентининг АҚШга қилган ташрифи якунланди

Шавкат Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеяси 80-юбилей сессияси тадбирларида иштирок этиш учун Ню-Ёрк шаҳрига ташрифи якунланди.

Сиёсат

25.09.2025, 09:00

Mirziyoyev AQShda kimlar bilan uchrashdi?

Мирзиёев АҚШда кимлар билан учрашди?

Шавкат Мирзиёев 20–24 сентябрь кунлари БМТ Бош Ассамблеясининг 80-юбилей сессияси тадбирларида иштирок этиш учун АҚШнинг Ню-Ёрк шаҳрида бўлиб турмоқда. Ташриф доирасида давлат раҳбари мамлакатнинг қатор компаниялари ва мутасаддиларини қабул қилди.

Сиёсат

23.09.2025, 15:00

Трамп Хитой, Россия ва КХДРни АҚШга қарши “тил бириктириш”да айблади

АҚШ президенти Доналд Трамп Хитой, Россия ва Шимолий Корея раҳбарларини Вашингтонга қарши тил бириктиришда айблади.

Жаҳон

03.09.2025, 11:46

сўнгги янгиликлар

АҚШ федерал ҳукуматининг ёпилиши иқтисодиётга кунига 15 миллиард доллар зарар келтириши мумкин

АҚШ молия вазири Скотт Бессентнинг маълум қилишича, федерал ҳукумат фаолиятининг тўхташи (government shutdown) мамлакат иқтисодиётига ҳар куни 15 миллиард долларгача зарар етказиши мумкин.

Жаҳон

16.10.2025, 20:03

Хитойда Ўзбекистон инвестиция ва савдо маркази очилди

Шанхайда Ўзбекистоннинг Инвестиция ва савдо маркази расман очилди. Тадбирда Шанхай халқаро савдо-иқтисодий ривожланиш зонаси ва Цзянсу провинцияси, Савдо-саноат палатаси ва 60 дан ортиқ маҳаллий корхоналар раҳбарлари иштирок этди.

Иқтисодиёт

16.10.2025, 19:07

ЖССТ огоҳлантирган йўтал сироплари Ўзбекистонда рўйхатдан ўтказилмаган

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) томонидан 13 октябрь куни эълон қилинган тиббий маҳсулот бўйича огоҳлантиришда Ҳиндистонда ишлаб чиқарилган бир нечта йўтал сиропларида инсон саломатлиги учун хавфли моддалар борлиги маълум қилинди.

Ўзбекистон

16.10.2025, 18:06

Лицензиясиз фаолият юритаётган клиникалар аниқланди

Ўзбекистонда лицензияга эга бўлмаган ҳолда тиббий хизмат кўрсатаётган бир қатор хусусий клиникалар фош этилди. Бу ҳақда Рақобат қўмитаси маълум қилди.

Ўзбекистон

16.10.2025, 17:04

Муҳаммад Абунайян: “Ўз халқини Сиз каби севадиган давлат раҳбарини учратмадим”

Куни кеча Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев иштирокида Тошкент вилоятида янги халқаро аэропорт қурилишига тамал тоши қўйишга бағишланган тантанали маросим бўлиб ўтди. Унда Саудия Арабистонидан ташриф буюрган йирик инвестор – «ACWA Power» компанияси бошқаруви раиси Муҳаммад Абунайян ҳам сўзга чиқиб, Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотлар ҳақида ўз фикрларини билдирди. 

Ўзбекистон

16.10.2025, 16:03

Самарқандда кумушнинг ноқонуний савдосига чек қўйилди

Давлат хавфсизлик хизмати Самарқанд вилояти бўйича бошқармаси ходимлари томонидан ўтказилган тезкор тадбир давомида кумуш қимматбаҳо металл қотишмасини ноқонуний равишда сотишга уринган шахслар қўлга олинди.

Ўзбекистон

16.10.2025, 15:06

Банкaдаги ажал: ботулизмдан қандай сақланиш мумкин

Қишга мўлжаллаб консерва банка ёпиш мавсуми авж палласида. Банкаларга бодринг, помидор, "огонёк" ва мураббoлар солинмоқда. Аммо севимли сабзавот ва мевалар билан бирга банка ичига ўта хавфли заҳар — ботулотоксин ҳам тушиши мумкин. Қуйида ботулизм нима экани, ундан қандай сақланиш ва заҳарланиш ҳолатида нима қилиш кераклиги ҳақида маълумот берилади.

Жаҳон

16.10.2025, 14:38

Кўнгилли бўлиб Россия томонидан урушга кирган ўзбекистонлик қамалди

40 ёшли Ўзбекистон фуқароси Украина урушида Россия томонида туриб қуролли жангларда иштирок этгани учун жиноий жавобгарликка тортилди.

Ўзбекистон

16.10.2025, 14:01

Лазизбек Мулложоновнинг 14 ноябрь кунги рақиби маълум бўлди

Париж олимпиадаси чемпиони Лазизбек Мулложонов 14 ноябрь куни Тошкентда ўтказиладиган бокс оқшомида рингга кўтарилади.

Спорт

16.10.2025, 13:02

Mirziyoyeva Oksfordni oʻzbek tilini oʻqitishga koʻndirdi

Мирзиёева Оксфордни ўзбек тилини ўқитишга кўндирди

Эндиликда дунёдаги етакчи олийгоҳларидан бири Оксфорд университетида ўзбек ва эски ўзбек тиллари ўргатилади.

Таълим

16.10.2025, 12:29

Италия — Исроил ўйинига қарши норозилик намойишида 13 киши жароҳатланди

Италиянинг Удине шаҳрида Жаҳон чемпионати–2026 саралаш босқичидаги Италия — Исроил учрашувига қарши ўтказилган норозилик акциясида 13 киши жароҳатланди, 15 нафар фуқаро эса ҳибсга олинди.

Жаҳон

16.10.2025, 12:01

Buxoro sud tizimidagi xodim pora olayotgan vaqtida ushlandi

Бухорo суд тизимидаги ходим пора олаётган вақтида ушланди

Ғиждувон туман судининг архив мудири жиноят ишида судланувчига ёрдам беришни ваъда қилиб, суддаги танишлари орқали энгиллик яратиш ҳамда ҳукмни ўзгартирмаслик эвазига 700 доллар пора талаб қилган. У муқаддам 100 доллар олади.

Ўзбекистон

16.10.2025, 11:34