“Аср лойиҳаси”га амалий қадамлар: муаммолар ва истиқбол

Буни Ўзбекистон Ташқи ишлар вазири Бахтиёр Саидов ўзининг расмий Telegram каналида қуйидагича баён этди: “Бутун Евроосиё учун стратегик аҳамиятга эга бўлган Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон Трансафғон темирйўлининг техник-иқтисодий асосини ишлаб чиқиш бўйича уч томонлама ҳадли битимни имзоладик . Натижада эса “азалий орзу” саналган денгизга чиқиш учун энг қисқа йўлак яратилиши мумкин”. Шу ўринда мазкур йўлакнинг муҳимлиги тўғрисида тўхталиб ўтиш лозим.

“Кобул йўлаги”нинг аҳамияти

Сиёсий фанлар доктори С.Бўроновнинг фикрича, Афғонистоннинг иштирокисиз Марказий Осиё минтақасининг савдо-иқтисодий ва транзит салоҳиятини тўлиқ ривожлантириб бўлмайди.

“Минтақанинг тараққиёт ва стратегик марказ сифатида ривожланиш омиллари Афғонистонда ўз минтақавий лойиҳаларини амалда рўёбга чиқариши билан чамбарчас боғлиқ. Афғонистон Марказий Осиёни Жанубий Осиё, Яқин Шарқни Узоқ Шарқ минтақалари билан боғлайдиган минтақалараро транспорт кўпригидир. Марказий Осиё давлатларининг энг яқин денгиз портларига чиқиши айнан Афғонистон ҳудуди орқали ўтади. Географик жиҳатдан ёпиқ Ўзбекистон ҳам жаҳон денгиз ва океан бандаргоҳларига чиқиши учун қўшни Афғонистон ҳудуди транзит давлат вазифасини бажаради. Таҳлилий маълумотларга кўра, Ўзбекистон умумий халқаро транспортининг 60 фоизи Марказий Осиё давлатлари ва Афғонистон транзит йўлларидан ўтади. Ушбу транзит йўлларини умумий кўрсаткичлар билан ҳисоблаганда 69 фоизи Қозоғистон ва Туркманистон, 21 фоизи Тожикистон, 6 фоизи Қирғизистон ва 4 фоизи Афғонистон ҳиссасига тўғри келади. Истиқболда Ўзбекистон Марказий Осиё давлатларини Афғонистон орқали халқаро бозорларга олиб чиқиш учун қулай имкониятлар ва шароитлар яратиши мумкин”. Иқтисод фанлари доктори А.Зоҳидов докторлик диссертациясида ушбу темирйўлнинг аҳамиятини қуйидагича баён этади: “Ўзбекистоннинг Афғонистон орқали денгиз портларига чиқиши Қора ва Болтиқ денгизига чиқиш портларидан 2-3 марта, Тинч океани портлари йўналишидан 5 марта қисқароқдир”, — деган Суҳроб Бўронов.

Ўзбекистон Ташқи ишлар вазири Б.Саидов Telegram каналида ёзишича, мазкур лойиҳа савдони кучайтиради, Афғонистонни иқтисодий тикланишини қўллаб-қувватлайди ва жанубий портлар орқали жаҳон бозорларига янги йўл очади. 

Афғонистонлик иқтисодчи эксперт Абдул Заҳур Мудабер фикрига кўра,  “Иқтисодиётимизни (декларациясини) ўстиришнинг бир йўли – мамлакатлар, айниқса, Марказий ва Жанубий Осиё давлатлари ўртасида транзит кўпригига айланишдир. Трансафғон (транспорт коридори) бу икки минтақа орасида мустаҳкам боғловчи вазифасини ўташи мумкин”.  У декларациясини ҳудудидан ўтади ва Марказий Осиё мамлакатларини Покистоннинг Гвадар ҳамда Карачи портлари билан боғлайди.

Маҳаллий эксперт С.Бўроновни қайд этишича,  халқаро трансафғон коридорини очилиши минтақалараро савдо мулоқотига замин яратади, жумладан, Ўзбекистон ҳам Эрон, Покистон ва Ҳиндистон портлари орқали дунё бозорларига чиқади ҳамда бутун минтақанинг улкан транзит салоҳиятини кенг рўёбга чиқариш учун янги имкониятлар “эшиги” очилади. Дарҳақиқат, Ўзбекистонни декларациясини орқали денгиз портларига чиқиши Қора ва Болтиқ денгизига чиқиш портларидан 2-3 марта, Тинч океани портлари йўналишидан 5 марта қисқароқдир. Мазкур лойиҳага диққат билан эътибор қаратганда, у Афғонистоннинг марказий шаҳарлари ва вилоятларини бир-бири билан боғлабгина қолмасдан, бутун аҳолининг ишсизлик (500 минг аҳолига иш ўрни), қашшоқлик, электр энергияси танқислиги, умуман, мамлакатнинг издан чиққан ишлаб чиқариш ва саноат инфратузилмаси ривожланишига катта туртки бўлади. лойиҳа ШҲТнинг барча аъзо давлатларини декларациясини орқали ўзаро боғлайди. Бу географик жиҳатдан Россия ва Марказий Осиёни Ҳиндистон ва Покистон бозорларига, ўз навбатида, Ҳиндистон ва Покистонни Марказий Осиё, Россия ва Европа бозорларига олиб чиқади.

Мухтасар қилганда, Трансафғон темирйўли лойиҳасини амалга оширилиши “Шимол-Жануб” йўлаги бўйлаб юк ташиш вақти ва нархини 30 фоизга қисқартиради.  Термиздан Карачигача юкларни етказиб бериш муддати 8-10 кунни ташкил этади, бироқ лойиҳани рўёбга чиқариш учун тўсқинлик қилувчи қуйидаги декларациясини ҳам мавжуд:

"Темирйўл узунлиги: турлича талқинлар ёхуд рақамлардаги ноаниқликлар

Ўзбекистоннинг Остона (Қозоғистон) ва Ню-Деҳли (Ҳиндистон)даги элчихоналари келтирган маълумотларга кўра, ушбу темирйўлнинг Мозори Шарифдан Пешоваргача бўлган қисми узунлиги 573 км . Ваҳоланки, “Тhe Tribune” нашрида “Мозори Шариф-Кобул-Пешовар темирйўли 600 км узунликда” деб қайд этилади. Мазкур декларациясини темирйўлнинг умумий узунлиги борасида турли манбаларда турлича талқинлар ва рақамлардаги ноаниқликларга гувоҳи бўламиз. Чунончи, тахминан 600 километр , 681 километр (Тolonеwс ), 700 км дан ортиқ (Тhе Times of Central Asia ва Ariana news ), каби бир-бирини такрорламайдиган сонлар келтирилади. Шунингдек, Ўзбекистон темирйўллари акциядорлик жамияти, Халқаро темирйўл журнали,  “Эурасианет” ва “Gulf news”  нашрида эълон қилинишича, 760 км узунликдаги ушбу темирйўл Ўзбекистоннинг Термиз шаҳридан Афғонистоннинг Мозори Шариф ва Логар орқали Покистоннинг Куррам туманидаги Харлачи чегара пунктигача давом этади.

Лойиҳанинг қиймати: прогнозлардаги такрор ва тафовутлар

Мазкур темирйўл узунлиги бўйича ноаниқликлар уни амалга ошириш сарф-харажатларида ҳам намоён бўлмоқда. Дарҳақиқат, ушбу лойиҳанинг қиймати турли манбаларда турлича миқдорда келтирилган. Масалан, “Afganistan International”ga кўра, лойиҳанинг тахминий қиймати 4,8 млрд $, Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги тақдим этган маълумотда эса 5 млрд $, “Tolonews”ga биноан 4,8 млрд дан 7 млрд $гача, Покистон темирйўллар вазирлиги ҳисоб-китобларига кўра, Покистон ва Ўзбекистон ўртасидаги магистраль йўл бўлган “Афгҳан Трансит” лойиҳасини амалга ошириш қиймати 8,2 миллиард АҚШ долларига етади. “Аstana Times”da эълон қилинган мақолада мазкур лойиҳанинг қиймати дастлабки 5 млрд дан 7 млрд $гача ошгани, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси (Ўзбекистон ҳукумати) томонидан юритиладиган расмий ахборот порталида бу лойиҳанинг умумий смета қиймати дастлабки маълумотларида 4,6 миллиард АҚШ долларини ташкил этиши таъкидланади.  “Akipress” хабар беришича эса лойиҳа қиймати 4,8 млрд дан 6 млрд $гача бўлиши тахмин қилинмоқда.

Сардор Раҳимов

Шарқшунос таҳлилчи