Афғонистон Яқин Шарқ геосиёсий шахмат тахтасида

2025 йилнинг 13 июнидан 24 июнигача давом этган Исроил ва Эрон ўртасидаги "12 кунлик уруш" Яқин Шарқдаги чалкаш геосиёсий вазиятни, минтақавий етакчилик учун шиддатли рақобатни ва минтақа давлатлари учун аниқ бир томонни танлашнинг муҳимлигини яққол намоён этди. Яқин Шарқ ўзига хос ва шахмат тахтасидаги ҳар бир дона нозик аҳамиятга эга бўлиб, кутилмаган юришлар ва манёврларга тайёр туриш лозим.

Afghanistan on the Geopolitical Chessboard of the Middle East

Халқаро ҳамжамият эътибори минтақанинг бевосита акторларига, Ғазо, Ливия ва Сурияга қаратилган ушбу хавфли инқироз шароитида, минтақага нисбатан четда жойлашган бўлишига қарамай, мазкур жараёнларга тобора кўпроқ аралашиб бораётган Афғонистонга ҳам эътибор қаратиш ўринлидир. Исроил ва Эрон ўз таъсир доираларини ҳам мафкуравий, ҳам стратегик жиҳатдан кенгайтиришга интилмоқда. Шу нуқтаи назардан, Жанубий ва Марказий Осиё, жумладан Афғонистон, айниқса Эрон учун геосиёсий рақобатнинг асосий майдонига айланиб бормоқда.

Натижада, Афғонистоннинг географик ва дипломатик ўрни яна ҳам стратегик аҳамият касб этиши мумкин, чунки минтақавий кучлар Эроннинг шарқдаги таъсирини мувозанатлаштиришга интилмоқда. Бу рақобат сармоялар, савдо йўллари, оммавий ахборот воситалари ва гуманитар ташаббусларида намоён бўлиши мумкин. Айни пайтда, Афғонистоннинг бетарафлиги ва ички сиёсати ҳал қилувчи аҳамиятга эга – айниқса, ташқи кучлар уни буфер ҳудуд ёки кенг минтақавий курашнинг стратегик йўлаги сифатида кўраётган бир вақтда.

 

Манфаатларга асосланган муносабатлар

 

Дастлаб Эрон 2021 йилда Кобулда ҳокимиятга келган Толибон ҳукумати билан расмий алоқалар ўрнатишдан тийилди. Бироқ, кейинчалик у Афғонистон билан бир қатор масалалар – хавфсизлик, миграция, сув ресурслари ва терроризмга қарши кураш бўйича амалий ҳамкорликка ўтишга мажбур бўлди.

 

Биринчидан, Эроннинг Сурия, Ливан ва Фаластиндаги прокси гуруҳларининг кучсизланиши ёки йўқ қилиниши Эронни янги стратегик иттифоқчилар, жумладан Афғонистонни излашга мажбур этди. Афғонистон Сурия каби стратегик аҳамиятга эга бўлмаса-да, Исроил билан янги можаро юз берган тақдирда кўнгилли ҳарбий кучлар етказиб бериш имкониятига эга. Шу боис Эрон афғон шиаларини, хусусан "Фотимиюн бригадаси" жангчиларини қайта жалб қилишга ҳаракат қилди. Бироқ Толибон буни қатъиян рад этиб, ўз ҳудудида учинчи давлатларга ҳарбий ҳаракатлар ўтказиш ва жангчиларни ёллашга рухсат бериш Афғонистон суверенитетига таҳдид солишини таъкидлади. Бошқа томондан, Теҳрон билан яқинлашувни Кобулнинг Яқин Шарқдаги етакчи кучлардан бирини де-факто тан олишга интилиши сифатида баҳолаш мумкин. Бу эса Афғонистон ташқи сиёсати ва дипломатиясида муҳим аҳамият касб этиши мумкин. 2023 йил 7 октябрь куни Ғазо секторида Исроил ва ҲАМАС жангарилари ўртасида бошланган уруш Яқин Шарқдаги геосиёсий жараёнларни янада тезлаштирди. Эрон ўзини "Ислом қалқони" сифатида кўрсатиб, бутун уруш давомида ҲАМАСни қўллаб-қувватлади. Шу билан бирга, Афғонистон Эрон билан бирдамлигини билдирди ва Фаластин халқини қўллаб-қувватлади. 

 

Иккинчидан, Эрон Афғонистон билан иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлашга интилди. У Хаф-Ҳирот темир йўли ва Чобаҳор порти каби инфратузилма лойиҳаларига сармоя киритди. Хаф-Ҳирот темир йўл линияси Эроннинг устувор лойиҳаларидан биридир: у нафақат бюджет даромадларини оширади ва Эрон ва Афғонистон ўртасидаги транспорт харажатларини камайтиради, балки минтақада барқарорлик, хавфсизлик, иш ўринлари яратиш ва умумий иқтисодий вазиятни яхшилашга ҳам ҳисса қўшади.

 

Чобаҳор порти Марказий Осиё мамлакатлари ва Афғонистонни Ҳинд океани билан боғловчи, Шарқ ва Ғарб, Жануб ва Шимолни туташтирувчи транзит йўл сифатида муҳим аҳамият касб этиши мумкин. "Толибон"нинг 2016 йилда Ҳиндистон ва Афғонистоннинг собиқ ҳукумати томонидан бошлаб қўйилган Чобаҳор-Заҳидон темир йўли лойиҳасини давом эттиришга тайёрлиги, шунингдек, 35 миллион доллар миқдорида сармоя киритишни ваъда қилиши Покистонга қарамликдан халос бўлиш истагини кўрсатмоқда. Бироқ, 2025 йилда АҚШ президенти Доналд Трампнинг Эронга қарши қўллаган "максимал босим" сиёсати туфайли Чобаҳор порти санкциялар таъсирига учради. Лойиҳанинг истиқболи ҳамон ноаниқ. Умуман олганда, Эрон-Афғонистон муносабатларини ғоявий зиддиятларни четга суриб, ўзаро иқтисодий ва сиёсий манфаатлар асосига қурилган, деб таърифлаш мумкин.

 

Жосуслар ўйини

 

Бир қатор Россия манбаларининг хабар беришича, 2025 йилнинг июнь ойида Эрон-Исроил можаросининг кучайиши Эрон ва Афғонистон ўртасидаги муносабатларнинг янги қирраларини очиб берди. Энг ташвишли воқеалардан бири Исроил махфий хизмати "Моссад" билан боғлиқ катта жосуслик тармоғининг фош этилиши бўлди. Маълум қилинишича, Теҳронда Эрон ҳудудида бузғунчилик фаолиятини амалга ошириш учун ёлланган афғон фуқаролари гуруҳи қўлга олинган. Уларнинг аксарияти Қандаҳорлик пуштунлар эканлиги аниқланди. Бу ҳолат Эрон ҳукуматини ташвишга солди ва Эрон-Исроил инқирози шароитида "Толибон" режимининг бетарафлиги шубҳа уйғотди.

 

Фото: Reporter

 

Худди шу манбаларга кўра, Исроил махфий хизмати Афғонистон ҳудудидан, айниқса Ҳирот вилояти ва Шинданд шаҳридан, Эронга дронлар ва портловчи моддаларни етказиб бериш учун ўтиш йўли сифатида фойдаланган бўлиши мумкин. Агар бу маълумот ўз тасдиғини топса, бу Исроил махфий хизматининг Эрон ҳудудига чуқур кириб бориш имкониятига эга эканлигини ва афғон муҳожирларидан бузғунчилик операцияларида фойдаланиш мумкинлигини кўрсатиши мумкин.

 

Бундай воқеалар Эрон ва Афғонистон ўртасидаги прагматик ҳамкорликка барҳам бериши ва уларнинг ташқи сиёсий мавқеларининг беқарорлашувига олиб келиши мумкин. Бунга яққол мисол - Эрондан афғон қочқинларининг оммавий чиқариб юборилишини кўришимиз мумкин.  Халқаро миграция ташкилоти маълумотларига кўра, 2025 йил 1 июндан 27 июнгача тахминан 233 минг киши мамлакатдан чиқариб юборилган. Бу Афғонистоннинг савдо йўллари ва иқтисодий марказларида тирбандлик, шунингдек, тадбиркорлик фаолиятининг сезиларли даражада сусайишига сабаб бўлди.

 

Фото: The Hindu

 

Бироқ, Эрон-Афғонистон муносабатларида кучайиб бораётган ишончсизлик ва кескинлик ҳар икки томон учун ҳам муаммолар келтириб чиқаради. АҚШ санкциялари туфайли Эрон ўз инфратузилмасидан тўлиқ фойдалана олмаяпти ва ўзини Трансафғон йўлагига қайта йўналтиришга мажбур бўлмоқда. Афғонистон учун Эрон логистикаси ҳам нефть ва газ таъминоти, ҳам асосий транзит марказига айланиш истиқболи нуқтаи назаридан стратегик аҳамиятга эга. 12 кунлик уруш даврида Эрон нефти экспортига қўйилган чекловлар Афғонистонда ёқилғи нархининг кескин кўтарилишига олиб келди.

 

Ҳозирги шароитда Афғонистон бир вақтнинг ўзида янги имкониятлар ва жиддий таҳдидларга дуч келмоқда. Бир томондан, барқарорлик ва бетарафликни сақлаб қолиш орқали у трансминтақавий савдо, энергетика ва дипломатияда бўғин сифатидаги ролини кучайтириши мумкин. Бошқа томондан, минтақавий кучлар ўртасидаги кескинликнинг кучайиши Афғонистонни геосиёсий рақобат ва ахборот урушларига тортиши мумкин, бу эса ички бирдамликка путур етказиш хавфини туғдиради.

 

Хўжабеков Убайдулло. 

Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети / 

Истиқболли халқаро тадқиқотлар институти

мавзуга оид янгиликлар

Иран и Афганистан: новая волна депортации

Эрондан афғонистонликлар депортация қилинмоқда

2025 йил июнь ойида Эрон ҳудудидан Афғонистонга 256 мингдан ортиқ киши қайтган. Шу билан бирга, июль ойида бу рақам янада ошиши кутилмоқда. Кенг кўламли депортациялар Афғонистон иқтисодиёти ва ижтимоий тузилмасига жиддий зарар етказиши мумкин.

Сиёсат

11.07.2025, 12:20

20 ta musulmon mamlakat Isroilning Eronga tajovuzini qoralab, qoʻshma bayonot qabul qildi

20 та мусулмон мамлакат Исроилнинг Эронга тажовузини қоралаб, қўшма баёнот қабул қилди

Дунёдаги 20 та мусулмон мамлакат Исроилнинг Эронга тажовузини қоралаш тўғрисида Араб ва ислом давлатларининг қўшма баёноти қабул қилинди. Унда Исроилнинг Эронга қарши ҳарбий ҳаракатларини тўхтатиш ва музокаралар йўлига қайтиш зарурлиги тасдиқланди.

Сиёсат

18.06.2025, 12:37

Isroil razvedkasiga ishlagan shaxs Eronda oʻlimga hukm qilindi

Исроил разведкасига ишлаган шахс Эронда ўлимга ҳукм қилинди

Эрон ҳукумати Исроил махфий хизмати Моссад номидан жосуслик қилишда айбланган Исмоил Фекри исмли шахсни ўлимга ҳукм қилинди. Бу ҳақда "Deutsche Welle" нашри хабар қилди.

Жаҳон

16.06.2025, 16:07

Isroil harbiylar ovqat izlayotgan falastinliklarni oʻqqa tutdi

Исроил ҳарбийлар овқат излаётган фаластинликларни ўққа тутди

Исроил ҳарбийлари Ғазо шимолида БМТ ёрдами учун юк машиналарини кутаётган оч фаластинликларни ўққа тутган. Ҳужум оқибатида камида 67 киши ҳалок бўлди, дея хабар беради Ҳудуднинг ХАМАС бошқараётган соғлиқни сақлаш вазирлиги.

Жаҳон

21.07.2025, 11:11

Isroil va Suriya sulhga erishdi

Исроил ва Сурия сулҳга эришди

Исроил томонидан Яқин Шарқдаги юзага келган можаролар фонида Исроил ва Сурия ўртасида сулҳга эришилди. Бу ҳақда АҚШнинг Туркиядаги элчиси ва айни пайтда Сурия бўйича махсус вакили Том Баррак Х (собиқ Twitter) ижтимоий тармоғида маълум қилди. 

Жаҳон

19.07.2025, 13:42

Putin Eronni uran boyitishdan voz kechishga chaqird

Путин Эронни уран бойитишдан воз кечишга чақирди

Путин ҳам Трампга, ҳам Эрон раҳбариятига уран бойитишдан бутунлай воз кечиши бўйича келишув ғоясини қўллаб-қувватлашини айтган.

Жаҳон

18.07.2025, 15:11

сўнгги янгиликлар

Озарбайжоннинг “Socar” компанияси Ўзбекистон энергетика бозорига кирадиган бўлди

Бошқа хорижий давлатлар билан мураккаб конларни ўзлаштириш, соҳани рақамлаштириш, талаб юқори бўлган мутахассисларни тайёрлаш каби муҳим йўналишларда ҳамкорлик қилинмоқда.

Иқтисодиёт

22.07.2025, 12:58

“Wall Street Journal” Трампнинг хориж сафарини ёритувчи гуруҳдан чиқарилди

Бундай қарорга келинишига нашр томонидан Трампни айблаб чоп этилган мақола сабаб бўлди.

Жаҳон

22.07.2025, 11:57

Oʻzbekiston va Shveysariya JST boʻyicha ikki tomonlama muzokaralarni yakunladi

Ўзбекистон ва Швейцария ЖСТ бўйича икки томонлама музокараларни якунлади

Жорий йилнинг 21 июль куни Женевада Ўзбекистоннинг Жаҳон савдо ташкилотига (ЖСТ) аъзо бўлиш жараёни доирасида Швейцария билан бозорга кириш бўйича музокараларни якунлаш тўғрисидаги икки мамлакат ўртасида Протокол имзоланди. Бу ҳақда Ўзбекистон президентининг Жаҳон савдо ташкилоти (ЖСТ) масалалари бўйича махсус вакили Азизбек Урунов маълум қилди.

Иқтисодиёт

22.07.2025, 11:21

Buxoroda kuchli taʼsir qiluvchi moddalar boʻlgan kofelarni uyida saqlayotgan shaxsga jinoyat ishi ochildi

Бухорода кучли таъсир қилувчи моддалар бўлган кофеларни уйида сақлаётган шахсга жиноят иши очилди

Бухоро вилояти Ғиждувон туманида таркибида кучли таъсир қилувчи моддалари бўлган оздирувчи кофелар савдосига чек қўйилди. ДХХ ҳамда Бош прокуратура ҳузуридаги Департамент ҳамкорлигида ўтказилган тадбирда 1985 йилда туғилган, муқаддам судланган фуқаронинг хонадони кўздан кечирилади. Бу ҳақдаа Давлат хавфсизлик хизмати хабар қилди.

Ўзбекистон

22.07.2025, 11:00

Пусанда “Самарқанд савдо уйи” очилади

Электроника ва электротехника, металлургия, фармацевтика ва биофармацевтик бўйича биргаликда лойиҳаларни амалга ошириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилди.

Иқтисодиёт

22.07.2025, 10:59

Ўзбекистонда ўзини ўзи банд қилган шахслар 5,5 миллиондан ошди

Ўтган йилнинг мос даврида бу рақам 2 миллион нафарни ташкил этган.

Иқтисодиёт

22.07.2025, 10:07

Лазерли воситалардан ноқонуний фойдаланиш жавобгарликка сабаб бўлади

Бу ўринда тақиқланган, қонунга хилоф равишда қўлланиладиган лазерли воситалар ҳақида гап кетяпти. Чунки бугунги кунда кўпгина соҳаларда лазерли нур тарқатиш воситаларидан фойдаланилади.

Ўзбекистон

22.07.2025, 09:00

25 сотих ерни 29 минг АҚШ долларига сотмоқчи бўлган мансабдор ушланди

Когон туманининг «Сиёзпоён» маҳалласида жойлашган 49 йиллик ижара шартномаси асосида боғдорчилик фаолияти билан шуғулланишга мўлжалланган 25 сотих ер майдонини сотишга уринган шахс қўлга олинди.

Ўзбекистон

21.07.2025, 20:17

Mirabror Usmonov nomidagi xotira turniri ertadan start oladi

Мираброр Усмонов номидаги хотира турнири эртадан старт олади

Эртага "Мираброр Усмонов кубоги–2025" мусобақасининг илк учрашувидан ўрин олган Ўзбекистон – Саудия Арабистони баҳси бўлиб ўтади.

Спорт

21.07.2025, 19:43

Чилонзор туманида жойлашган кўчада энди фақат бир томонлама ҳаракатланиш мумкин

Бу ўзгаришлар олдиндан огоҳлантирилмасдан амалга оширилгани аҳоли ва ҳайдовчилар ўртасида норозиликка сабаб бўлмоқда.

Ўзбекистон

21.07.2025, 19:23

Ўзбекистон очиқ маълумотлар бўйича Марказий Осиёда биринчи ўринда

Ўтган давр мобайнида вазирлик ва идоралар томонидан тақдим этиладиган расмий ҳисоботлар 110 тадан 64 тага туширилди, статистик маълумотлар рақамлаштирилди. 

Ўзбекистон

21.07.2025, 18:22

Навоийда ҳаво ифлосланиши билан боғлиқ ҳолат ўрганилди

“Навоийазот” АЖ ва БХО атрофидан таҳлил ишлари олиб борилганда атмосфера таркибида аммиак 1,4 баробар ҳамда водород сульфиди 16,8 баробар меъёрдан юқорилиги аниқланди.

Ўзбекистон

21.07.2025, 17:21